Krótki podręcznik przekraczania granic

Samo zbliżenie się do granicy kraju o ustroju totalitarnym
– a takim krajem była Albania do roku 1991 – nie
mówiąc już o przejściu przez nią, oznaczało albo cud,
albo grzech śmiertelny. Nieliczni, którym na to pozwalano,
byli szczęściarzami.
Reszta, czyli większość, postrzegała ich jako ludzi
wyjątkowych – mających w sobie coś z tajemnicy istot
pozaziemskich.
My, pozostali, byliśmy skazani na snucie domysłów:
co też się może poza tymi granicami dziać… Albo na
wyzbycie się naturalnego przekonania, że gdzieś tam
świat ma jakiś dalszy ciąg…
Tak czy siak, odrzucenie przypuszczeń, że świat
istnieje także za granicą, było dobrym sposobem na
przetrwanie, zarówno w sensie fizycznym, jak i psychicznym.
W końcu, w podświadomości wielu z nas, świat-zzagranicy
przestawał być zwykłą kontynuacją – w czasie
i przestrzeni – jakiegoś wspólnego świata.
Im więcej mijało lat, im pełniejsza stawała się izolacja
Albanii od świata zewnętrznego, tym bardziej
świat‑zza‑granicy przypominał inną planetę. W odczuciu
jednych rajską, w odczuciu drugich przerażającą.
Ale tak czy inaczej – inną planetę…
Po co nam to opowiadasz?
Zapytacie pewnie: „Po co nam to wszystko opowiadasz?”.
Prawdą jest, że emigrant, zwłaszcza emigrant w pierwszym
pokoleniu, zwykle wybiera milczenie. W emigrancie
siedzi strach, czujność, trauma ucieczki, trauma
pierwszego kontaktu z nieznanym krajem, poczucie, że
jest się nieproszonym gościem, uraza, tęsknota za ojczyzną
z jednoczesnym zaparciem się jej, poczucie winy,
gniew… Emigrant to istota zagubiona i niepewna swego,
a zatem nieskora do zwierzeń. Wystarczy byle sygnał
z drugiej strony, byle gest odrzucenia czy obojętności,
słowa w rodzaju: „A co mnie, człowieku, obchodzi, skąd
jesteś i co przeszedłeś!”, i już emigrant czuje się śmieszny,
bezbronny i szpetny. Dlatego woli nie ryzykować. Przeżuwa
w samotności swoje doświadczenia i powoli nabiera
przekonania, że jego osoba nikogo nie interesuje. „Koniec
końców – myśli – nie zostałem stworzony do gadania
o sobie, tylko do morderczej walki o przetrwanie. Inni –
myśli sobie – nie potrafią zrozumieć emigranta, a przede
wszystkim zrozumieć emigranta nie chcą…”.
Ale może też wybrać ryzyko – odsłonić się, wyspowiadać.
Opowiedzieć o swoim losie, o udręce, o sprzecznościach,
które nim miotają, gdy wędruje przez życie.
Podejmie to ryzyko, bo wie, że dusząc wszystko w sobie,
popadnie w nerwicę i stanie się mściwy… Emigrant nie
oczekuje niczego ponad to, że go zrozumieją – i jego samego,
i za jego sprawą wszystkich, którzy opowiadać nie
mogą, nie potrafią, nie mają odwagi albo zwyczajnie brakuje
im czasu, wszystkich, którzy skrywają opowieści we
własnym wnętrzu. Bo nie można zrozumieć emigranta,
jeśli naprzód nie usłyszy się jego świadectwa…
Reżim robił wszystko, żeby nie dotarł do nas żaden
obraz zza granicy. Robił wszystko, żeby mieć te obrazy
pod kontrolą, żeby dostęp do nich utrudniać, a za korzystanie
z nich karać. Pamiętam dzień – byłem wtedy
w drugiej klasie podstawówki – kiedy szkolna sekretarz
Partii weszła do klasy i jęła wypytywać nas poważnym
tonem, dokładając przy tym wszelkich starań,
by jej głos brzmiał słodko, między innymi o to, czy
nasi rodzice oglądają w telewizji inne programy niż
program państwowej telewizji albańskiej. Z naiwnością
dziecka chcącego zaimponować rówieśnikom
oświadczyłem, że moi rodzice często oglądają kanał
Savra. Słowo „Savra” nie było, naturalnie, nazwą kanału
telewizyjnego. Savra to nazwa wioski leżącej nieopodal
Lushnji, naszego miasta, ale ja jeszcze tego nie
wiedziałem. Ojciec, świadom niebezpieczeństwa, radził
sobie z niezaspokojoną dziecięcą ciekawością, nadając
dziwne nazwy oglądanym potajemnie obcym
stacjom. Ale, jak widać, na niewiele się to zdało. Jeszcze
tego samego dnia po popołudniu został wezwany
do dyrekcji szkoły, gdzie zażądano wyjaśnienia, jaki
to kanał telewizyjny
nosi nazwę Savra. Za coś takiego
można było stracić pracę. I nie tylko. Można było zostać
oskarżonym o „reakcyjne i drobnomieszczańskie
poglądy”, a po procesie sądowym za sianie propagandy
wrogiej ustrojowi skończyć w jednym z zakładów karnych
dla więźniów politycznych albo doczekać się wysiedlenia
do jednej z okolicznych wiosek, w których
roiło się od zesłańców. Wśród tych wiosek najbardziej
znana była Savra… Istniało mnóstwo sposobów
na wykończenie człowieka. Ojciec musiał się więc tłumaczyć:
dlaczego, po pierwsze, nie ogląda wyłącznie
telewizji albańskiej, tylko plącze się po podejrzanym
sąsiedztwie kapitalistów, imperialistów, rewizjonistów,
popleczników Tity, monarcho-faszystów i tak dalej,
i dlaczego, po drugie, nadał obcemu kanałowi taką
właśnie nazwę. Czy nie wskazuje to przypadkiem na
niebezpośrednie wprawdzie, ale wyraźne wsparcie dla
wrogów ludu, a mianowicie zesłańców z Savry? Odpowiedział
krótko, że nie ogląda obcej telewizji i że, jeśli
chcą, mogą przyjść i skontrolować antenę na dachu…
A skoro mowa o antenach: my, mieszkańcy miast,
zostaliśmy przez reżim zobowiązani do kupowania
specjalnych anten, które należało instalować w sposób
jednoznacznie świadczący o tym, że antena nie będzie
łowić obrazów ze świata-zza-granicy. Ojciec miał dwie
anteny. Jedną na dachu, dla zamydlenia oczu władzy,
a drugą w domu – nielegalną, zwaną „rogaczem”, i służącą
głównie do oglądania telewizji włoskiej. Przypadek
dwóch anten znakomicie oddaje rozdwojenie jaźni
ludzi żyjących w systemie totalitarnym: jedna cząstka
osobowości podporządkowuje się przerażającej kontroli
reżimu, druga, ta normalna, cichaczem próbuje
się tej wszechwładnej kontroli wymknąć.
Ze sprawy z anteną nie wyciągnięto na szczęście poważnych
konsekwencji. Ja oberwałem porządne ojcowskie
lanie i znienawidziłem szkolną sekretarz Partii.
Ponadto, choć byłem dzieckiem, zacząłem pojmować,
że dzieckiem być nie należy, zwłaszcza w kontaktach
z sekretarzami Partii. Mój gniew na ową sekretarz był
tak wielki, że modliłem się w duchu, by spotkało ją jakieś
straszliwe nieszczęście, bo tylko wtedy moja złość
by zelżała. Życzyłem jej – i widziałem to oczyma wyobraźni
– żeby się poślizgnęła i złamała nogę, a nawet
obie nogi. Żeby się ciężko rozchorowała i ogromnie
cierpiała, nim umrze. Żeby cegła spadła jej na głowę
i położyła ją trupem. Ale najbardziej pragnąłem zobaczyć
ją leżącą na ziemi, rozpłaszczoną przez wóz – jeden
z tych, które należały do spółdzielni rolniczej
i krążyły po naszym miasteczku – wóz z upapranymi
oponami, zaprzężony w wychudzone koniska…
Minęło sporo czasu i dawno już zaniechałem sadystycznych
fantazji, gdy doszła mnie wieść, że moje
modlitwy zostały po części wysłuchane – choć w nieoczekiwany
sposób. Sekretarz Partii zapadła na przedziwną
chorobę, wskutek której nie mogła przestać
się śmiać. Rzecz całkiem nie do wiary, bo ta kobieta
należała do najrzadziej uśmiechających się osób pod
słońcem. W szkole nazywaliśmy ją przez to Posągiem.
Później natomiast na każdym partyjnym zebraniu
ludzie zrywali boki, patrząc na nią, a ona złościła
się i wrzeszczała, i im bardziej się złościła i wrzeszczała,
tym bardziej się wszystkim wydawało, że chichocze
jak wariatka… Sprawa jej nerwowego śmiechu
stała się wreszcie tematem obrad Komitetu Centralnego
Partii, który z powodów ideologicznych, partyjnych
i rewolucyjnych uznał, że sekretarz przejdzie na
wcześniejszą emeryturę. Stwierdzono, że się nie nadaje.
Stwierdzono, że zajmując takie stanowisko, szkodzi
wręcz swą chorobą rewolucji i dyktaturze proletariatu.
Co się z nią działo później, nie wiem…
(...)