I ktoś rzucił za nim zdechłego psa

Ledwie rozlokowaliśmy się w hotelu Chazar, odwiedziły nas gliny. Działo się to w ostatnich latach XX wieku w Turkmenbaszy, dawniej Krasnowodsku, na wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Zajmowaliśmy na jednym piętrze trzy oddzielne pokoje o poziomie komfortu raczej więziennym niż hotelowym. Niedługo przed nadejściem policji poszedłem do pokoju tłumaczki, żeby się z nią rozliczyć. Miała oczy zielone lub orzechowe i długie włosy, rude bardzo ciemną rudością o odcieniu, który być może nazywa się „mahoniowy”. Zwerbowaliśmy ją kilka dni wcześniej w Aszchabadzie, stolicy Turkmenistanu, spośród bardziej czy mniej wielojęzycznej obsługi [był rym] wielkiego hotelu — znacznie bardziej luksusowego od Chazaru — któremu brakowało tylko trochę klientów, by przypominał dowolny hotel tej samej kategorii w dowolnej stolicy. Ten luksus, przynajmniej pozorny, i te pustki, właściwe większości hoteli w Aszchabadzie, budziły z miejsca podejrzenie, że nie są one przeznaczone do przyjmowania gości, a jeśli nawet, to jest to dla nich zadanie całkiem drugorzędne. Co do personelu, to jego liczebność była odwrotnie proporcjonalna do liczby klientów. W samej recepcji pracowało jakieś dziesięć osób, spośród których na rozmówczynię obrałem bez wahania młodą kobietę o ciemnorudych włosach i z miejsca zaproponowałem jej, by została naszym tłumaczem na czas naszego pobytu w jej kraju. I najdziwniejsze, że zgodziła się niemal natychmiast, nie poddając tej obcesowej propozycji badaniu, na które moim zdaniem zasługiwała, zwłaszcza że padła ze strony dwóch facetów, o których dziewczyna nie wiedziała nic poza tym, że przyjechali z daleka i twierdzą, że mają zbierać informacje o zmianach poziomu wód Morza Kaspijskiego.
A teraz byliśmy znów w Turkmenbaszy i nasza podróż dobiegała końca. Tłumaczka, kiedy wszedłem do jej pokoju, posadziła mnie przed sobą na krześle, wymieniliśmy chyba parę żarcików lub innych uprzejmości, wręczyłem jej pieniądze, po czym, zamiast od razu wyjść, jak powinienem był zrobić, zostałem jeszcze chwilę, gapiąc się na nią, zachwycony jej urodą, naprawdę niezwykłą, jej połyskującymi mahoniem włosami. Ale kiedy tylko zauważyłem w zielonych (a może orzechowych) oczach zdziwienie, że się zasiaduję, i zanim jeszcze zdołała je wyrazić, wycofałem się zawstydzony nieco tym, co mogło z mojej strony wydać się oznaką zadufania. A także zawiedziony, rozumie się samo przez się. Rozpamiętywałem ten zawód, kiedy zastukano do drzwi, a gdy się otworzyły, byłem może przez ułamek sekundy na tyle próżny, by sobie wyobrazić, że to tłumaczka wycofała się ze swojej pierwszej odruchowej reakcji i w końcu zgodziła się, byśmy nieco się ze sobą zasiedzieli. Kiedy zaś do środka weszło dwóch gliniarzy, uznałem zapewne, że to wtargnięcie jest karą, boską albo nie, za moje uporczywe zadufanie. Biorąc pod uwagę to, co skądinąd wiadomo o Turkmenistanie i obyczajach jego policji, przeszukanie przeprowadzono z dużym taktem, niemal serdecznie. Dwaj gliniarze unieśli bodaj kilka przedmiotów, zresztą nawet nie jestem tego pewien, może ograniczyli się do sprawdzenia, czy mam w paszporcie wizę. Przypuszczam, że byli bardziej natarczywi w rozmowie z tłumaczką, ale ona sama mogła tylko potwierdzić to, co mówiliśmy od samego początku, czyli że prowadzimy badania nad zmianami poziomu wód Morza Kaspijskiego.
Kilka godzin przed pojawieniem się w hotelu Chazar wróciliśmy na pokładzie kutra „Ałmaz” z wyspy Kizył Su której nazwa oznacza po turkmeńsku: Czerwona Woda. Morze Kaspijskie nie miało jednak z takim zabarwieniem nic wspólnego; może ta nazwa była pozostałością epoki, kiedy czerwone było wszystko, poczynając od nazw geograficznych, jak świadczyło na przykład leżące w sąsiednim kraju miasto Krasnyje Barrikady, gdzie spędziliśmy trochę czasu. Co do poziomu morza, to niewątpliwie zmieniał się, chociaż nie umiem już sobie przypomnieć, w jakim kierunku: w każdym razie właśnie te zmiany z nieregularną częstotliwością i te wahania poziomu wód są jedną z najbardziej oryginalnych cech Morza Kaspijskiego, jak również jedną z najbardziej niepokojących z punktu widzenia mieszkańców jego wybrzeży oraz firm naftowych. (Ze szczególnego punktu widzenia tych ostatnich jeszcze bardziej komplikuje sprawę to, że Morze Kaspijskie jest zimą skute lodem, ale tylko w części północnej, najgłębszej, i na obszarze, który zmienia się zależnie od wahań klimatycznych, wobec czego nie jest pewne, czy wilki z Kazachstanu — zakładając, że jest ich jeszcze trochę — mogą każdej zimy przechodzić suchą nogą na wyspy Ostrowa [chyba albo „wyspy” albo „ostrowa”] Tiulieniej, jak miały kiedyś w zwyczaju, by pożerać tam foki).
Gdyby poziom wody się podnosił – a mimo wszystko przypuszczałem, że tak jest, bo na przeciwległym brzegu widzieliśmy drogi, porty i inne budowle inżynieryjne zalane lub zniszczone przez wodę – wyspie Kizył Su groziło w dość krótkim czasie zniknięcie, była bowiem zupełnie płaska; nie było na niej bodaj żadnego wzgórza lub choćby pagórka, na którym ludność mogłaby się schronić w razie powodzi, w oczekiwaniu na opóźniającą się pomoc. W moim wspomnieniu wyspa ma kształt zakrzywionego ostrza, na którego jednym końcu leży turkmeńska wieś, na drugim zaś wznosi się latarnia morska zamieszkana przez rosyjską rodzinę. Jest prawdopodobne, że ta rosyjska rodzina, która miała w swym składzie co najmniej jedno niedorozwinięte dziecko, liczące wówczas około dziesięciu lat, ubrane w kombinezon barwy ochronnej i na ogół zajęte łowieniem ryb z pomostu, jest, powiadam, prawdopodobne, że ta rosyjska rodzina żyła w bardziej czy mniej uzasadnionej obawie, iż pewnego dnia zostanie oblężona przez Turkmenów, mimo sprzyjających obronie warunków, jakie stwarzała latarnia morska, tym bardziej że przylegały do niej ruiny małej fortyfikacji, na oko sądząc, baterii rakiet przeciwlotniczych z celownikiem radiolokacyjnym, wszystko razem nie do użytku i bliskie rozsypania się w proch.
Rosyjską latarnię dzieliło od turkmeńskiej wsi kilka kilometrów piaszczystego terenu, to porośniętego trawą, to znów bagnistego {jeśli piaszczysty, to chyba nie bagnisty?]. Na tym obszarze żyło kilka zdziczałych wielbłądów, nawet z daleka wydzielających obrzydliwy odór. Turkmeńska wieś, sama zbudowana na piachu, albo raczej wkopana weń, liczyła około setki domostw – szacunek bardzo przybliżony – w większości na palach. Za niedawno minionych czasów socjalizmu, wieś żyła zapewne częściowo z metalurgii, a częściowo z rybołówstwa przemysłowego, o czym świadczyły wraki wielu trawlerów i ruiny stoczni. Obecnie mężczyźni z wioski zdawali się spędzać większość czasu pośród tych ruin — świadków dni chwały — które dawały im trochę cienia. Bywali często pijani i prawie zawsze w złym humorze. Z rzadka łowili sieciami, z brzegu, ale jakby kryjąc się z tym, i gotowi upierać się, gdyby ich kto zapytał, że nic nie robią. Podobnie było z kobietami, które w nieregularnych odstępach czasu wsiadały z torbami pełnymi suszonych ryb na pokład kutra „Ałmaz”. Czy jadą je sprzedać albo wymienić na coś na rynku w Turkmenbaszy? „Nie” — i odwracały się plecami. Zapewne natura reżimu, gdzie wszystko zależało od woli albo fantazji jednego człowieka, na dodatek niezupełnie normalnego, skoro nie zadowolił się wprowadzeniem do szkół obowiązkowej nauki epopei, którą ułożył na własną cześć, lecz jeszcze za pomocą rosyjskiej rakiety umieścił jeden jej egzemplarz na orbicie, zapewne więc sama natura reżimu była przyczyną tych zaprzeczeń, jako że każda działalność niezgłoszona oficjalnie, czyli niepodlegająca grabieży ze strony sług tegoż reżimu bądź samego szefa, była a priori zakazana. Na przekór milczeniu wyspiarzy i pozornej niejasności ich przedsięwzięć, dość podobnych do działań filmowych duchów, snujących się na ślepo w świecie pozbawionym wszelkiej nadziei, można było się domyślać, w braku lepszej interpretacji, że zapaść działalności przemysłowej, w której główną rolę odgrywali mężczyźni, i jej stopniowe zastąpienie przez gospodarkę opartą na handlu wymiennym lub majsterkowaniu [czy tu chodzi o własnoręczne sporzadzanie potrzebnych rzeczy?], z czym lepiej radziły sobie kobiety, wywołała równoległą i równie wstrząsową ewolucję struktur rodzinnych i społecznych: ogólnie biorąc, i o tyle, o ile można było wywnioskować, mężczyźni, pozbawieni płatnej pracy, tracili władzę, a kobiety ją zdobywały. Nawet względna wyższość fizyczna mężczyzn, nie mówiąc już o ich prestiżu, z czasem osłabła wskutek braku zajęć i pijaństwa.
Przykładem tych przemian był dom, w którym mieszkaliśmy. Dwa wieczory z rzędu zajmujące go kobiety, matka z córkami, nie wpuściły do środka ojca, powołując się na jego – nieulegający zresztą kwestii – stan nietrzeźwości, i zmusiły go do spędzenia nocy na zewnątrz, na wilgotnym i zimnym piasku, pośród śmieci i psów. Bo gdzie tylko zalegał piasek, nawet pod domami królowały psy. To rozmnożenie się bezdomnych psów, nawet jeśli nie można go uważać za bezpośrednie następstwo matriarchatu, towarzyszyło zawaleniu się dawnego porządku i rodzeniu się po omacku nowego. Te psy, prawdopodobnie pozostałości lub odpady? działalności pasterskiej, podobnie jak wszelka inna działalność należącej do przeszłości, były na dodatek sporych rozmiarów. Oprócz liczby również ich pewność siebie czy wręcz bezczelność wzrosły do tego stopnia, że ludzie bali się, przynajmniej nocą, oddalać od swych domów i zapędzać na piaski. Nawet w dzień i na samym środku głównej, choć niewybrukowanej arterii turkmeńskiej wsi, dzieci idące do szkoły – gdzie jeden Bóg wie, czego mogli ich uczyć, poza powtarzaniem w kółko Ruhnamy, owego eposu wierszem Saparmurata Nijazowa, który kazał on umieścić na orbicie – te dzieci musiały nakładać drogi, by ominąć liczne psie legowiska, przypominające nieco gniazda albatrosów, coś w rodzaju maleńkich wulkanów pełnych stworów toczących pianę z pyska. Jeszcze groźniejsze były jednak psy żyjące w pewnej odległości od wsi, pośród natury albo raczej na tej pełniącej rolę natury swoistej ziemi niczyjej, po której, jak już wspomniałem, snuły się równie śmierdzące jak one zdziczałe wielbłądy.
Ja sam, kiedy raz oddaliłem się od domów i szedłem wzdłuż brzegu, starając się notować w pamięci wszystko, co spotykałem na każdym kroku – martwe raki, zaskrońce, kawałki żelastwa, cienkie ptasie kostki, pęczki piór… – zostałem zaatakowany przez jednego z psów. Było to zwierzę sporej postury i o spiczastych uszach, tylko tyle potrafię o nim powiedzieć. Ani nie widziałem, ani nie słyszałem, że nadchodzi, kiedy z odległości jakichś pięćdziesięciu metrów zaszarżował na mnie, jakbym wyrządził jakąś krzywdę jemu lub jego rodzinie. Na szczęście tuż pod moimi nogami leżała metalowa sztaba pochodząca z jakiejś morskiej konstrukcji, zdążyłem ją chwycić i pogrozić nią. Ta metalowa rzecz była bardzo ciężka, ale strach przed śmiercią od zębów psa na brzegu Morza Kaspijskiego to właśnie jedna z tych rzeczy, które jeśli człowieka nie sparaliżują, to udziesięciokrotniają jego siły. I w tym miejscu urywa mi się film, jakby taśma została rozdarta albo zacięła się w projektorze na tym obrazie, gdzie widać mnie, jak z twarzą wykrzywioną wrzaskiem, który z siebie wydobywam, groźnie wznoszę ciężki kawał żelastwa nad psem, atakującym z głuchym warczeniem.
(...)