Opowieść mniszki

Dwa wzgórza z czarniawego, lśniącego granitu wyrastają z lesistego krajobrazu bananowych plantacji i postrzępionych winnych palm. Świta. Niżej rozciąga się starożytne miejsce pielgrzymek, miasteczko Śrawanabelgola, gdzie kruszejące mury klasztorów, świątyń i dharamśali tłoczą się wokół sieci zakurzonych, czerwonoziemnych dróg, które zbiegają się nad wielkim, prostokątnym stawem. Ten jest upstrzony szerokimi liśćmi i zamkniętymi jeszcze kwiatami unoszących się na wodzie lotosów. Mimo wczesnej pory zbierają się już pierwsi pielgrzymi.
Od ponad dwóch tysięcy lat to karnatackie miasto jest świętym miejscem dźinistów. To tutaj w III wieku przed naszą erą pierwszy cesarz Indii Ćandragupta Maurja przyjął religię dźinijską i dobrowolnie zagłodził się na śmierć, by zadośćuczynić za morderstwa, do których przyczynił się w ciągu swojego pełnego podbojów życia. Tysiąc dwieście lat później, w roku 981, pewien generał dźinista zamówił największą w całych Indiach rzeźbę monolityczną, wysoką na sześćdziesiąt stóp, wzniesioną na szczycie wyższego z dwu wzgórz, Windhjagiri.
Miała ona przedstawiać innego dźinijskiego bohatera królewskiej krwi, księcia Bahubalina. Książę pojedynkował się ze swym bratem Bharatą o panowanie nad królestwem ojca. Właśnie w chwili zwycięstwa pojął jednak, jak szalona jest chciwość i jak nietrwała chwała tego świata. Zrzekł się królestwa, w zamian wkraczając na ścieżkę ascezy. Schroniwszy się w dżungli, przez rok stał nieporuszony, medytując, aż pnącza leśne oplotły jego nogi i przykuły go do ziemi. W tym stanie pokonał swoich prawdziwych wrogów – namiętności, ambicje, dumę i pragnienia – stając się według dźinistów pierwszą istotą ludzką, która osiągnęła mokszę, czyli duchowe wyzwolenie.
Słońce zaledwie wzniosło się ponad czubki drzew palmowych, a nad ziemią wciąż rozciągają się mgły wczesnego poranka. A jednak sznur pielgrzymów, z oddali przypominających mrówki na tle błyszczącej o świcie niczym rtęć skalnej ściany, wspina się po schodach wiodących do monumentalnej figury kamiennego księcia na szczycie wzgórza. Przez ostatnie tysiąclecie ta ogromna statua o szerokich barach, opleciona koronką kamiennej winorośli, była celem pielgrzymek do tego Watykanu digambarów, „odzianych w przestwór niebios” dźinistów.
Mnisi digambary to chyba najbardziej surowi asceci w całych Indiach. Całkowite wyrzeczenie się świata okazują w ten sposób, że podróżują nago, lekcy jak powietrze, jak sami mówią, i czyści niczym indyjskie niebo. Rzeczywiście, pośród wielu zwykłych świeckich pielgrzymów ubranych w lungi i sari, powoli wspinających się po wyciętych w skale schodkach, dostrzec można kilku mężczyzn zupełnie nagich – to mnisi digambary, którzy chcą oddać cześć Bahubalinowi. Jest też kilka odzianych w biel matadźi, mniszek digambary. Właśnie w świątyni, tuż przed samym szczytem, pierwszy raz ujrzałem z bliska Prasannamati Matadźi. Wcześniej już, gdy zaczynałem wspinaczkę, widziałem z dala jej drobną, bosą postać w białym sari, kierującą się schodami w górę przede mną.
Wspinała się prędko, w jednej ręce niosąc zrobione ze skorupy kokosa naczynie na wodę, w drugiej zaś – wachlarz z pawich piór. Wchodząc na górę, delikatnie omiatała każdy schodek, by upewnić się, że nie zdepcze, nie zabije ani nie skaleczy żadnej żywej istoty: oto jedna z zasad pielgrzymki dźinijskiego muniego, czyli ascety. Dopiero dochodząc do Wadegal Basadi, świątyni położonej tuż pod szczytem wzgórza, zdołałem ją dogonić – i zobaczyłem, że choć łysa, Matadźi jest zdumiewająco młodą i piękną kobietą. Miała duże, szeroko rozstawione oczy, oliwkową cerę i tchnęła pewnością siebie, dostrzegalną w tym, z jaką energią i łatwością trzymała się prosto. Mimo to podczas rytualnych gestów jej twarz wyrażała smutek i tęsknotę, co w połączeniu z zaskakującą młodością i pięknem budziło ciekawość i pragnienie dowiedzenia się o niej czegoś więcej.
Gdy wszedłem do świątyni, Matadźi była pogrążona w modlitwie. Po migotliwym świetle poranka wnętrze wydawało się niemal zupełnie czarne, więc parę minut minęło, zanim moje oczy przywykły do mroku. W najważniejszych punktach świątyni, z początku prawie niewidoczne, znajdowały się trzy gładkie, czarne, marmurowe postaci tirthankarów, czyli dźinijskich wyzwolicieli. Każdą z nich wyrzeźbiono na podobieństwo Buddy w pozie wirasanasamadhi, z ogoloną głową i długimi opuszkami uszu. Dłonie każdego tirthankary były złożone w kształt miseczki; zasiadali oni ze skrzyżowanymi nogami w pozycji lotosu, nieporuszeni, zwróceni do wewnątrz, zamarli w najgłębszej introspekcji i medytacji. „Tirthankara” oznacza dosłownie „budowniczy brodu”: dźiniści wierzą, że ci bohaterscy asceci wskazali drogę do nirwany, tworząc duchowe przejście przez rzeki cierpienia oraz rozszalałe oceany istnienia i ponownych narodzin, przejście między sansarą a wyzwoleniem.
Matadźi pokłoniła się kolejno każdemu guru. Następnie wzięła trochę wody od czuwającego przy posągach kapłana i polała nią dłonie kamiennych postaci. Wodę zebrała do naczynia, by potem natrzeć nią czubek własnej głowy. Według wierzeń dźinistów oddawanie czci tirthankarom jest dobre i przynosi zasługę, ale za swoje modlitwy pielgrzymi nie mogą spodziewać się ziemskich nagród: jako istoty doskonałe twórcy brodów wyswobodzili się ze świata ludzi, a zatem nie są obecni w swych posągach tak jak bóstwa hinduskie, które według swoich wyznawców są przez posągi ucieleśnione. Pielgrzym może czcić, wychwalać i wielbić tirthankarów, a także brać z nich przykład, może też skupiać się na nich podczas medytacji. Ponieważ jednak budowniczowie brodów są oddaleni od świata, nie mogą wysłuchać modłów: relacja między czcicielem a obiektem jego czci jest jednokierunkowa.
W najczystszej postaci dźinizm jest nieomal religią ateistyczną, a darzone ogromną czcią świątynne posągi tirthankarów reprezentują nie tyle boską obecność, ile głęboką nieobecność boga.
Zafascynowało mnie oddanie, jakie Matadźi okazywała posągom, ale ponieważ była zatopiona w modlitwie, jasne było, że nie należy jej przerywać ani tym bardziej zaczynać z nią rozmowy. Ze świątyni udała się na szczyt wzgórza, by obmyć stopy Bahubalina. Tam, u stóp posągu, bezgłośnie poruszając ustami, odmawiała poranne modlitwy i przesuwała w dłoniach paciorki różańca. Potem, jak każe pielgrzymi rytuał parikramy, pięciokrotnie okrążyła sanktuarium, a gdy tylko skończyła lekkim krokiem wspinać się na schody, ruszyła znów na dół, pawim wachlarzem zamiatając każdy stopień.
Następnego dnia poprosiłem o oficjalną audiencję – zwaną przez mnichów darśanem – w domu gościnnym klasztoru, a dopiero dzień później, gdy na nowo podjęliśmy rozmowę, zacząłem dowiadywać się, co sprawiło, że Matadźi roztaczała wokół aurę melancholii.
– Wierzymy, że wszelkie przywiązanie przynosi cierpienie – rzekła Prasannamati Matadźi po chwili rozmowy. – Dlatego właśnie powinniśmy wyzbyć się wszystkich form przywiązania. Jest to jedna z głównych zasad dźinizmu, określa się ją mianem aparigrahy. Oto dlaczego opuściłam rodzinę i rozdałam bogactwo.
Rozmawialiśmy w przybudówce koło sali modlitw klasztoru. Matadźi zasiadła ze skrzyżowanymi nogami na bambusowej macie, trochę wyżej ode mnie, na niewielkim podwyższeniu. Górna część sari skromnie zakrywała teraz jej łysą głowę.
– Przez wiele lat pościłam lub jadłam najwyżej jeden posiłek dziennie – kontynuowała. – Tak jak inne mniszki nieraz doświadczałam głodu i pragnienia. Starałam się okazywać współczucie wszystkim istotom żywym i stronić od wszelkich form przemocy, namiętności czy złudy. Przemierzałam indyjskie drogi boso. – Mówiąc to, przebiegła dłonią po twardej, spękanej podeszwie stopy. – Każdego dnia cierpiałam z powodu cierni i pęcherzy. Wszystkie te wysiłki miały pomóc mi w odrzuceniu resztek przywiązania w świecie ułudy. A jednak – rzekła – wciąż jeszcze było w moim życiu jedno przywiązanie, choć oczywiście nie myślałam o tym w ten sposób.
– Do czego była pani przywiązana? – zapytałem.
– Do przyjaciółki, Prajogamati – odpowiedziała. – Przez dwadzieścia lat byłyśmy nierozłącznymi towarzyszkami, dzieliłyśmy ze sobą wszystko. My, mniszki dźinijskie, dla bezpieczeństwa podróżujemy wspólnie, w grupach lub parach. Nigdy nie przyszło mi do głowy, że łamię którąkolwiek z naszych zasad. Jednak przez naszą zażyłość pozwoliłam sobie nie tylko na przywiązanie, lecz także na silną więź, a to otworzyło drzwi cierpieniu. Zrozumiałam to jednak dopiero po jej śmierci.
Tu Matadźi przerwała, ale zachęciłem ją, by mówiła dalej.
– Na tym etapie życia potrzebujemy towarzystwa – rzekła. – Rozumie pan, towarzysza, z którym możemy dzielić przemyślenia i uczucia. Gdy Prajogamati opuściła ciało, poczułam się strasznie samotna. W istocie czuję się tak do dzisiaj. Jednak jej czas był wyznaczony. Gdy zachorowała, najpierw na gruźlicę, potem na malarię, cierpiała tak bardzo, że postanowiła dokonać aktu sallekhany, choć miała tylko trzydzieści sześć lat.
– Sallekhany?
– To rytualny post prowadzący do śmierci. My dźiniści uważamy go za ukoronowanie życia w ascezie. Oto, do czego wszyscy dążymy i co staramy się osiągnąć jako najlepszą drogę do nirwany. Nie tylko mniszki; nawet moja babcia, osoba świecka, dokonała żywota przez sallekhanę.
– To znaczy, że popełniła samobójstwo?
– Nie, nie! Sallekhana to nie samobójstwo – powiedziała z naciskiem. – To zupełnie co innego. Samobójstwo to wielki grzech, skutek rozpaczy. A sallekhana to triumf nad śmiercią, wyraz nadziei.
– Nie rozumiem – powiedziałem. – Gdy człowiek głodzi się na śmierć, chyba właśnie popełnia samobójstwo?
– Wcale nie. Wierzymy, że śmierć nie oznacza końca, zaś życie i śmierć uzupełniają się wzajemnie. Tak więc dokonując sallekhany, przyjmuje się całe nowe życie; to tak, jakby przejść z jednego pokoju do drugiego.
– A jednak człowiek decyduje się wówczas zakończyć życie.
– W przypadku samobójstwa śmierć jest pełna bólu i cierpienia. A sallekhana to coś pięknego. Nie ma w niej niepokoju ani okrucieństwa. Nasze życie zakonne jest wypełnione pokojem i rezygnacja z ciała również powinna przebiegać w pokoju. Umiera się wówczas z imionami tirthankarów na ustach i jeśli robi się to powoli, stopniowo, w przepisany sposób, nie odczuwa się bólu, kolejne wyrzeczenia następują zaś w atmosferze czystości i łagodności.
– Na każdym etapie odchodzącemu towarzyszy doświadczona matadźi albo guru. Wszystko jest dawno zaplanowane: kiedy i w jaki sposób rezygnuje się z jedzenia. Wyznaczona osoba towarzyszy umierającemu i opiekuje się nim cały czas, a wszystkim członkom społeczności przekazuje się wiadomość, że postanowił on wkroczyć na tę ścieżkę. Na początku pości się jeden dzień w tygodniu, potem je się tylko co drugi dzień: jednego dnia się je, a drugiego pości. Kolejno rezygnuje się z różnych rodzajów pożywienia, jednego po drugim. Najpierw przestaje się jeść ryż, potem owoce, potem warzywa, potem soki, potem maślankę. W końcu pije się tylko wodę, i to jedynie co drugi dzień. Aż wreszcie, gdy jest się gotowym, rezygnuje się nawet z wody. Gdy czyni się to stopniowo, nie ma żadnego cierpienia. Ciało doznaje ochłodzenia, tak że można skupić się wewnątrz, na duszy, i na oczyszczaniu się z wszelkiego złego karmana.
Na każdym etapie pyta się poszczącego: czy na pewno jesteś na to gotowy, czy na pewno nie chcesz zawrócić z podjętej drogi? Bardzo trudno to opisać, ale sallekhana może być taka piękna: to ostateczne porzucenie wszystkich pragnień, poświęcenie wszystkiego. Inni mnisi otaczają cię, otulają. Twój umysł skupia się na przykładzie dźinów. – Uśmiechnęła się. – Musi pan zrozumieć, że dla nas śmierć jest czymś ekscytującym. Decydujemy się na sallekhanę nie z rozpaczy wywołanej dawnym życiem, lecz po to, by zyskać i osiągnąć coś nowego. To równie podniecające jak nowy krajobraz albo kraj: ekscytuje nas perspektywa nowego życia, pełnego możliwości.
Najwyraźniej wyglądałem na zaskoczonego lub niezbyt przekonanego, zatrzymała się bowiem, żeby wyjaśnić, co ma na myśli, posługując się najprostszymi obrazami.
– Gdy ubranie zestarzeje się i podrze – mówiła – wkładamy nowe. Tak samo jest z ciałem. Po trzydziestce ciało z każdym rokiem staje się słabsze. Gdy zwiędnie do reszty, dusza bierze sobie nowe ciało, tak jak krab pustelnik, który znajduje sobie nową muszlę. Dusza nie więdnie, a przy ponownych narodzinach po prostu wymieniamy stare, zniszczone ubranie na elegancki nowy strój.
– Ale gdy twoja przyjaciółka odchodziła w ten sposób, chyba nie czułaś się podekscytowana.
– Nie – odrzekła, a twarz jej posmutniała. – To bardzo trudne dla tych, którzy zostają.
Matadźi zamilkła. Na chwilę opuścił ją spokój, ale zaraz powstrzymała emocje.
– Gdy Prajogamati umarła, nie mogłam wytrzymać. Płakałam, choć nie wolno nam tego robić. Każdy przejaw uczuciowości uważa się za przeszkodę na drodze do oświecenia. Naszym zadaniem jest pielęgnować obojętność, ale ja wciąż wspominam Prajogamati. – Zadrżał jej głos. Wolno pokręciła głową. – Czuję przywiązanie nawet teraz – rzekła. – Nic na to nie poradzę. Dwadzieścia lat spędziłyśmy razem. Jak mogłabym zapomnieć?
(...)

Opowieść mniszki

Dwa wzgórza z czarniawego, lśniącego granitu wyrastają z lesistego krajobrazu bananowych plantacji i postrzępionych winnych palm. Świta. Niżej rozciąga się starożytne miejsce pielgrzymek, miasteczko Śrawanabelgola, gdzie kruszejące mury klasztorów, świątyń i dharamśali tłoczą się wokół sieci zakurzonych, czerwonoziemnych dróg, które zbiegają się nad wielkim, prostokątnym stawem. Ten jest upstrzony szerokimi liśćmi i zamkniętymi jeszcze kwiatami unoszących się na wodzie lotosów. Mimo wczesnej pory zbierają się już pierwsi pielgrzymi.
Od ponad dwóch tysięcy lat to karnatackie miasto jest świętym miejscem dźinistów. To tutaj w III wieku przed naszą erą pierwszy cesarz Indii Ćandragupta Maurja przyjął religię dźinijską i dobrowolnie zagłodził się na śmierć, by zadośćuczynić za morderstwa, do których przyczynił się w ciągu swojego pełnego podbojów życia. Tysiąc dwieście lat później, w roku 981, pewien generał dźinista zamówił największą w całych Indiach rzeźbę monolityczną, wysoką na sześćdziesiąt stóp, wzniesioną na szczycie wyższego z dwu wzgórz, Windhjagiri.
Miała ona przedstawiać innego dźinijskiego bohatera królewskiej krwi, księcia Bahubalina. Książę pojedynkował się ze swym bratem Bharatą o panowanie nad królestwem ojca. Właśnie w chwili zwycięstwa pojął jednak, jak szalona jest chciwość i jak nietrwała chwała tego świata. Zrzekł się królestwa, w zamian wkraczając na ścieżkę ascezy. Schroniwszy się w dżungli, przez rok stał nieporuszony, medytując, aż pnącza leśne oplotły jego nogi i przykuły go do ziemi. W tym stanie pokonał swoich prawdziwych wrogów – namiętności, ambicje, dumę i pragnienia – stając się według dźinistów pierwszą istotą ludzką, która osiągnęła mokszę, czyli duchowe wyzwolenie.
Słońce zaledwie wzniosło się ponad czubki drzew palmowych, a nad ziemią wciąż rozciągają się mgły wczesnego poranka. A jednak sznur pielgrzymów, z oddali przypominających mrówki na tle błyszczącej o świcie niczym rtęć skalnej ściany, wspina się po schodach wiodących do monumentalnej figury kamiennego księcia na szczycie wzgórza. Przez ostatnie tysiąclecie ta ogromna statua o szerokich barach, opleciona koronką kamiennej winorośli, była celem pielgrzymek do tego Watykanu digambarów, „odzianych w przestwór niebios” dźinistów.
Mnisi digambary to chyba najbardziej surowi asceci w całych Indiach. Całkowite wyrzeczenie się świata okazują w ten sposób, że podróżują nago, lekcy jak powietrze, jak sami mówią, i czyści niczym indyjskie niebo. Rzeczywiście, pośród wielu zwykłych świeckich pielgrzymów ubranych w lungi i sari, powoli wspinających się po wyciętych w skale schodkach, dostrzec można kilku mężczyzn zupełnie nagich – to mnisi digambary, którzy chcą oddać cześć Bahubalinowi. Jest też kilka odzianych w biel matadźi, mniszek digambary. Właśnie w świątyni, tuż przed samym szczytem, pierwszy raz ujrzałem z bliska Prasannamati Matadźi. Wcześniej już, gdy zaczynałem wspinaczkę, widziałem z dala jej drobną, bosą postać w białym sari, kierującą się schodami w górę przede mną.
Wspinała się prędko, w jednej ręce niosąc zrobione ze skorupy kokosa naczynie na wodę, w drugiej zaś – wachlarz z pawich piór. Wchodząc na górę, delikatnie omiatała każdy schodek, by upewnić się, że nie zdepcze, nie zabije ani nie skaleczy żadnej żywej istoty: oto jedna z zasad pielgrzymki dźinijskiego muniego, czyli ascety. Dopiero dochodząc do Wadegal Basadi, świątyni położonej tuż pod szczytem wzgórza, zdołałem ją dogonić – i zobaczyłem, że choć łysa, Matadźi jest zdumiewająco młodą i piękną kobietą. Miała duże, szeroko rozstawione oczy, oliwkową cerę i tchnęła pewnością siebie, dostrzegalną w tym, z jaką energią i łatwością trzymała się prosto. Mimo to podczas rytualnych gestów jej twarz wyrażała smutek i tęsknotę, co w połączeniu z zaskakującą młodością i pięknem budziło ciekawość i pragnienie dowiedzenia się o niej czegoś więcej.
Gdy wszedłem do świątyni, Matadźi była pogrążona w modlitwie. Po migotliwym świetle poranka wnętrze wydawało się niemal zupełnie czarne, więc parę minut minęło, zanim moje oczy przywykły do mroku. W najważniejszych punktach świątyni, z początku prawie niewidoczne, znajdowały się trzy gładkie, czarne, marmurowe postaci tirthankarów, czyli dźinijskich wyzwolicieli. Każdą z nich wyrzeźbiono na podobieństwo Buddy w pozie wirasanasamadhi, z ogoloną głową i długimi opuszkami uszu. Dłonie każdego tirthankary były złożone w kształt miseczki; zasiadali oni ze skrzyżowanymi nogami w pozycji lotosu, nieporuszeni, zwróceni do wewnątrz, zamarli w najgłębszej introspekcji i medytacji. „Tirthankara” oznacza dosłownie „budowniczy brodu”: dźiniści wierzą, że ci bohaterscy asceci wskazali drogę do nirwany, tworząc duchowe przejście przez rzeki cierpienia oraz rozszalałe oceany istnienia i ponownych narodzin, przejście między sansarą a wyzwoleniem.
Matadźi pokłoniła się kolejno każdemu guru. Następnie wzięła trochę wody od czuwającego przy posągach kapłana i polała nią dłonie kamiennych postaci. Wodę zebrała do naczynia, by potem natrzeć nią czubek własnej głowy. Według wierzeń dźinistów oddawanie czci tirthankarom jest dobre i przynosi zasługę, ale za swoje modlitwy pielgrzymi nie mogą spodziewać się ziemskich nagród: jako istoty doskonałe twórcy brodów wyswobodzili się ze świata ludzi, a zatem nie są obecni w swych posągach tak jak bóstwa hinduskie, które według swoich wyznawców są przez posągi ucieleśnione. Pielgrzym może czcić, wychwalać i wielbić tirthankarów, a także brać z nich przykład, może też skupiać się na nich podczas medytacji. Ponieważ jednak budowniczowie brodów są oddaleni od świata, nie mogą wysłuchać modłów: relacja między czcicielem a obiektem jego czci jest jednokierunkowa.
W najczystszej postaci dźinizm jest nieomal religią ateistyczną, a darzone ogromną czcią świątynne posągi tirthankarów reprezentują nie tyle boską obecność, ile głęboką nieobecność boga.
Zafascynowało mnie oddanie, jakie Matadźi okazywała posągom, ale ponieważ była zatopiona w modlitwie, jasne było, że nie należy jej przerywać ani tym bardziej zaczynać z nią rozmowy. Ze świątyni udała się na szczyt wzgórza, by obmyć stopy Bahubalina. Tam, u stóp posągu, bezgłośnie poruszając ustami, odmawiała poranne modlitwy i przesuwała w dłoniach paciorki różańca. Potem, jak każe pielgrzymi rytuał parikramy, pięciokrotnie okrążyła sanktuarium, a gdy tylko skończyła lekkim krokiem wspinać się na schody, ruszyła znów na dół, pawim wachlarzem zamiatając każdy stopień.
Następnego dnia poprosiłem o oficjalną audiencję – zwaną przez mnichów darśanem – w domu gościnnym klasztoru, a dopiero dzień później, gdy na nowo podjęliśmy rozmowę, zacząłem dowiadywać się, co sprawiło, że Matadźi roztaczała wokół aurę melancholii.
– Wierzymy, że wszelkie przywiązanie przynosi cierpienie – rzekła Prasannamati Matadźi po chwili rozmowy. – Dlatego właśnie powinniśmy wyzbyć się wszystkich form przywiązania. Jest to jedna z głównych zasad dźinizmu, określa się ją mianem aparigrahy. Oto dlaczego opuściłam rodzinę i rozdałam bogactwo.
Rozmawialiśmy w przybudówce koło sali modlitw klasztoru. Matadźi zasiadła ze skrzyżowanymi nogami na bambusowej macie, trochę wyżej ode mnie, na niewielkim podwyższeniu. Górna część sari skromnie zakrywała teraz jej łysą głowę.
– Przez wiele lat pościłam lub jadłam najwyżej jeden posiłek dziennie – kontynuowała. – Tak jak inne mniszki nieraz doświadczałam głodu i pragnienia. Starałam się okazywać współczucie wszystkim istotom żywym i stronić od wszelkich form przemocy, namiętności czy złudy. Przemierzałam indyjskie drogi boso. – Mówiąc to, przebiegła dłonią po twardej, spękanej podeszwie stopy. – Każdego dnia cierpiałam z powodu cierni i pęcherzy. Wszystkie te wysiłki miały pomóc mi w odrzuceniu resztek przywiązania w świecie ułudy. A jednak – rzekła – wciąż jeszcze było w moim życiu jedno przywiązanie, choć oczywiście nie myślałam o tym w ten sposób.
– Do czego była pani przywiązana? – zapytałem.
– Do przyjaciółki, Prajogamati – odpowiedziała. – Przez dwadzieścia lat byłyśmy nierozłącznymi towarzyszkami, dzieliłyśmy ze sobą wszystko. My, mniszki dźinijskie, dla bezpieczeństwa podróżujemy wspólnie, w grupach lub parach. Nigdy nie przyszło mi do głowy, że łamię którąkolwiek z naszych zasad. Jednak przez naszą zażyłość pozwoliłam sobie nie tylko na przywiązanie, lecz także na silną więź, a to otworzyło drzwi cierpieniu. Zrozumiałam to jednak dopiero po jej śmierci.
Tu Matadźi przerwała, ale zachęciłem ją, by mówiła dalej.
– Na tym etapie życia potrzebujemy towarzystwa – rzekła. – Rozumie pan, towarzysza, z którym możemy dzielić przemyślenia i uczucia. Gdy Prajogamati opuściła ciało, poczułam się strasznie samotna. W istocie czuję się tak do dzisiaj. Jednak jej czas był wyznaczony. Gdy zachorowała, najpierw na gruźlicę, potem na malarię, cierpiała tak bardzo, że postanowiła dokonać aktu sallekhany, choć miała tylko trzydzieści sześć lat.
– Sallekhany?
– To rytualny post prowadzący do śmierci. My dźiniści uważamy go za ukoronowanie życia w ascezie. Oto, do czego wszyscy dążymy i co staramy się osiągnąć jako najlepszą drogę do nirwany. Nie tylko mniszki; nawet moja babcia, osoba świecka, dokonała żywota przez sallekhanę.
– To znaczy, że popełniła samobójstwo?
– Nie, nie! Sallekhana to nie samobójstwo – powiedziała z naciskiem. – To zupełnie co innego. Samobójstwo to wielki grzech, skutek rozpaczy. A sallekhana to triumf nad śmiercią, wyraz nadziei.
– Nie rozumiem – powiedziałem. – Gdy człowiek głodzi się na śmierć, chyba właśnie popełnia samobójstwo?
– Wcale nie. Wierzymy, że śmierć nie oznacza końca, zaś życie i śmierć uzupełniają się wzajemnie. Tak więc dokonując sallekhany, przyjmuje się całe nowe życie; to tak, jakby przejść z jednego pokoju do drugiego.
– A jednak człowiek decyduje się wówczas zakończyć życie.
– W przypadku samobójstwa śmierć jest pełna bólu i cierpienia. A sallekhana to coś pięknego. Nie ma w niej niepokoju ani okrucieństwa. Nasze życie zakonne jest wypełnione pokojem i rezygnacja z ciała również powinna przebiegać w pokoju. Umiera się wówczas z imionami tirthankarów na ustach i jeśli robi się to powoli, stopniowo, w przepisany sposób, nie odczuwa się bólu, kolejne wyrzeczenia następują zaś w atmosferze czystości i łagodności.
– Na każdym etapie odchodzącemu towarzyszy doświadczona matadźi albo guru. Wszystko jest dawno zaplanowane: kiedy i w jaki sposób rezygnuje się z jedzenia. Wyznaczona osoba towarzyszy umierającemu i opiekuje się nim cały czas, a wszystkim członkom społeczności przekazuje się wiadomość, że postanowił on wkroczyć na tę ścieżkę. Na początku pości się jeden dzień w tygodniu, potem je się tylko co drugi dzień: jednego dnia się je, a drugiego pości. Kolejno rezygnuje się z różnych rodzajów pożywienia, jednego po drugim. Najpierw przestaje się jeść ryż, potem owoce, potem warzywa, potem soki, potem maślankę. W końcu pije się tylko wodę, i to jedynie co drugi dzień. Aż wreszcie, gdy jest się gotowym, rezygnuje się nawet z wody. Gdy czyni się to stopniowo, nie ma żadnego cierpienia. Ciało doznaje ochłodzenia, tak że można skupić się wewnątrz, na duszy, i na oczyszczaniu się z wszelkiego złego karmana.
Na każdym etapie pyta się poszczącego: czy na pewno jesteś na to gotowy, czy na pewno nie chcesz zawrócić z podjętej drogi? Bardzo trudno to opisać, ale sallekhana może być taka piękna: to ostateczne porzucenie wszystkich pragnień, poświęcenie wszystkiego. Inni mnisi otaczają cię, otulają. Twój umysł skupia się na przykładzie dźinów. – Uśmiechnęła się. – Musi pan zrozumieć, że dla nas śmierć jest czymś ekscytującym. Decydujemy się na sallekhanę nie z rozpaczy wywołanej dawnym życiem, lecz po to, by zyskać i osiągnąć coś nowego. To równie podniecające jak nowy krajobraz albo kraj: ekscytuje nas perspektywa nowego życia, pełnego możliwości.
Najwyraźniej wyglądałem na zaskoczonego lub niezbyt przekonanego, zatrzymała się bowiem, żeby wyjaśnić, co ma na myśli, posługując się najprostszymi obrazami.
– Gdy ubranie zestarzeje się i podrze – mówiła – wkładamy nowe. Tak samo jest z ciałem. Po trzydziestce ciało z każdym rokiem staje się słabsze. Gdy zwiędnie do reszty, dusza bierze sobie nowe ciało, tak jak krab pustelnik, który znajduje sobie nową muszlę. Dusza nie więdnie, a przy ponownych narodzinach po prostu wymieniamy stare, zniszczone ubranie na elegancki nowy strój.
– Ale gdy twoja przyjaciółka odchodziła w ten sposób, chyba nie czułaś się podekscytowana.
– Nie – odrzekła, a twarz jej posmutniała. – To bardzo trudne dla tych, którzy zostają.
Matadźi zamilkła. Na chwilę opuścił ją spokój, ale zaraz powstrzymała emocje.
– Gdy Prajogamati umarła, nie mogłam wytrzymać. Płakałam, choć nie wolno nam tego robić. Każdy przejaw uczuciowości uważa się za przeszkodę na drodze do oświecenia. Naszym zadaniem jest pielęgnować obojętność, ale ja wciąż wspominam Prajogamati. – Zadrżał jej głos. Wolno pokręciła głową. – Czuję przywiązanie nawet teraz – rzekła. – Nic na to nie poradzę. Dwadzieścia lat spędziłyśmy razem. Jak mogłabym zapomnieć?
(...)