Po posiłku Czyklin i Safronow wyszli na dwór – żeby odetchnąć przed snem i rozejrzeć się wkoło. Stali tyle, ile trzeba. Gwiaździsta ścisła noc nie pasowała do zawziętej ziemi jaru i nierównego oddechu śpiących kopaczy. Jeżeli patrzeć tylko z dołu, w suche głupstwo gleby i trawy, żyjących w ścisku i w biedzie, to w życiu nie było nadziei; powszechna światowa bylejakość oraz ludzka niekulturalna posępność wprawiały Safronowa w zakłopotanie i naruszały jego ideologiczne podwaliny. Zaczynał nawet powątpiewać w szczęście przyszłości, które zwidywało mu się w obrazie niebieskiego lata w świetle nieruchomego słońca – we dnie i w nocy wokoło było zbyt niejasno i daremnie.

– Czyklin, co ty tak milczkiem żyjesz? Powiedziałbyś albo zrobił co dla mojej przyjemności!

– Ściskać mam się z tobą czy co? – odpowiedział Czyklin. – Wykopiemy dół i dobra… Ugadaj tych, co ich nam z pośredniaka przysłali, bo bardzo ciała przy robocie oszczędzają, jakby co w nim składali!

– Da się zrobić! – odpowiedział Safronow. – Z powodzeniem! Raz dwa przerobię tych pastuchów i gryzipiórków na klasę robotniczą – tak mi zaczną kopać, że cały śmiertelny element w oczach im się pokaże… A czemu, Nikit, pole tak smętnie leży? Czy w środku całego świata jest rozpacz, a tylko w nas plan pięcioletni?

Czyklin miał małą, gęsto porosłą włosami kamienistą głowę, bo przez całe życie albo walił młotem, albo robił szpadlem, a myśleć nie miał kiedy, nie objaśnił więc Safronowowi jego wątpliwości.

Westchnęli w zapadłej ciszy i poszli spać. Żaczew zwinął się już w swoim wózku i spał jak mógł, a Woszczew leżał na wznak i patrzał oczami z wytrwałą ciekawością.

– Mówiliście, że wszystko wiecie – powiedział Woszczew – a sami nic, tylko ziemię kopiecie i śpicie! Lepiej od was odejdę – będę chodził po kołchozach po prośbie: i tak bez prawdy wstyd mi żyć.

Safronow przybrał na twarzy określony wyraz wyższości i minął nogi śpiących lekkim, zwierzchnim krokiem.

– Ale, ale, powiedzcie, towarzyszu, w jakiej postaci winszujecie sobie otrzymać ten produkt – okrągłej czy ciekłej?

– Zostaw go – nadmienił Czyklin. – Wszyscy żyjemy na pustym świecie – bo to sam masz spokój w sercu?

Safronow, który cenił sobie urodę życia i grzeczność umysłu, był z uszanowaniem wobec losu Woszczewa, chociaż zarazem czuł się głęboko zaniepokojony, czy prawda nie jest aby tylko wrogiem klasowym? – on teraz może się przecież pojawić w formie snu i fantazji!

– Ty, towarzyszu Czyklin, na razie wstrzymaj się ze swoją deklaracją – zaznaczył z gruntu znacząco. – Kwestię podniesiono pryncypialnie, trzeba więc ją położyć z powrotem zgodnie z całą teorią emocji i psychozy zbiorowej…

– Safronow, przestań, jak to się mówi, obniżać mi zarobki – powiedział zbudzony Kozłow. – Nie zabieraj głosu, kiedy śpię, bo napiszę na ciebie pismo! Uważaj – sen przecież też za płacę roboczą chodzi, już tam ci to wytłumaczą…

Safronow wydał w ustach jakiś pouczający dźwięk i powiedział swoim najtubalniejszym głosem:

– Za pozwoleniem, obywatelu Kozłow, śpijcie normalnie – co to za taka klasa nerwowej inteligencji się tu stawiła, że dźwięk zaraz urasta do biurokratyzmu? A skoro ty, Kozłow, masz umysłowe nadzienie i leżysz w awangardzie, to unieś się na łokciu i powiedz: czemu towarzyszowi Woszczewowi burżuazja nie zostawiła światowego spisu martwego inwentarza, żeby nie był stratny i taki śmiechu wart?...

Ale Kozłow już spał i czuł tylko głębię własnego ciała. Woszczew ułożył się zaś twarzą w dół i zaczął się skarżyć szeptem sam sobie na zagadkowe życie, w którym bezlitośnie się urodził.