Witajcie w raju

Reportaże o przemyśle turystycznym

Tak stałeś się turystą

Odwilż, niebo zasnute chmurami. Jest siódma rano, zwykły poranek na początku marca – jeden z tych dni, kiedy promienie słońca nie docierają na ziemię. Śnieg spływa po oknie hali odlotów, zostawiając za sobą mokre szlaczki. Kilku młodych mężczyzn pcha do samolotu wózek z bagażami. Wieje wiatr i choć mają na sobie ciepłe ubrania, widać, że marzną. Kulą się z zimna.
– No, moja droga – mówi stojący przy bramce mężczyzna. Spogląda przez okno. – Jeszcze chwila i zapomnimy o całym tym syfie.
Jego żona patrzy na niego przez chwilę, a potem wzdycha z wyraźną ulgą.
– Ach! Będzie wspaniale. – Akcentuje każde słowo.
Kolejka powoli przesuwa się w stronę stanowiska odpraw. Takich jak oni jest tu więcej – ubranych na jasno starszych par, które rozglądają się dokoła ciekawskim i niecierpliwym wzrokiem. Są tu również dwie dziewczyny z pełnymi książek fioletowymi reklamówkami z Pocket Shopu („Kup cztery – zapłać za trzy”). I jeszcze dziewczynka z plecakiem w kształcie misia. Jej tata mówi, żeby wybiegała się na zapas, to potem będzie jej łatwiej usiedzieć na miejscu.
Wszystko dzieje się jak w zwolnionym tempie – personel sprawdza karty pokładowe i dokumenty i gdy wreszcie przychodzi kolej na dziewczynkę, ta upuszcza z emocji paszport. Nic się nie stało – stewardesa podnosi dokument, a potem pyta dziewczynkę, czy cieszy się, że będzie lecieć samolotem.
Dziewczynka potakuje.
– Cieszysz się, że jedziesz na wakacje?
– Bardzo, bardzo, bardzo!
Dziewczynka w podskokach wbiega do tunelu.
Uśmiechnięte stewardesy stoją w równym rządku i z otwartymi ramionami witają pasażerów, kierując ich na miejsca. W przejściu panuje harmider, bagaże podręczne i siatki z zakupami ze sklepów wolnocłowych upychane są w lukach nad siedzeniami. Przez tłum przeciska się krótko ostrzyżona blondynka w towarzystwie matki i czterech synów.
– Przepraszam pana… Przepraszam…
Przy takiej czwórce potrzeba niezłej logistyki. Wzdycha, gdy już uda się jej posadzić chłopców na miejscach, przypiąć pasami, a do kieszeni foteli włożyć komiksy. Od niedawna są z mężem w separacji. Jak to dobrze, że się zdecydowała: tydzień w słońcu na Gran Canarii – nie mogła nie jechać.
– Po prostu musieliśmy się wyrwać.
Zaczynają pracować silniki, samolot toczy się w stronę pasa startowego. Chłopcy zastygają w napięciu, a gdy maszyna wreszcie odrywa się od ziemi, najmłodszy otwiera szeroko oczy i usta ze zdumienia.
– Leciiimy!
Zamówienia przyjmuje opalony, uśmiechnięty steward. Zatrzymuje się przy jednej z par – kobieta, która już kilkakrotnie zdążyła upomnieć męża, że są na urlopie, zamawia Cosmopolitana.
– A ty czego się napijesz?
– Sam nie wiem, chyba tylko piwa. Albo ginu z tonikiem?
Steward mówi, że drink jest jak najbardziej na miejscu.
– Nie martwcie się – uspokaja – jeśli nogi odmówią wam posłuszeństwa, to was wyniesiemy.
Zanoszą się śmiechem, podobnie jak przed chwilą dwie przyjaciółki z tyłu samolotu, grupa znajomych w zeszłym tygodniu i jeszcze inna miesiąc wcześniej. Już od lat sześćdziesiątych, gdy podróże zagraniczne przestały być przywilejem nielicznych, a stały przemysłem na masową skalę, rytuał lotów czarterowych „Zalej się już w samolocie” wywołuje śmiech, czasem oburzenie.
W 1950 roku w podróże zagraniczne udało się na całym świecie dwadzieścia pięć milionów osób. Piętnaście lat później było ich już sto trzynaście milionów. Jeśli chodzi o Szwedów, to dawniej podróżowali do innych części Europy autobusami, a wraz z upowszechnieniem się lotów czarterowych liczba podróżujących znacznie wzrosła. W roku 1960 już sześćdziesiąt sześć tysięcy siedemdziesięcioro ośmioro Szwedów korzystało z czarterów, po pięciu latach było ich pięć razy więcej. W roku 1970 ich liczba wyniosła ponad pół miliona.
Było po temu co najmniej kilka powodów. Druga wojna światowa zostawiła po sobie wysoko rozwinięty przemysł lotniczy, który zamiast wojsku zaczął służyć turystom. Lotniska znajdowały się w niedostępnych do tej pory miejscach i były do wzięcia od zaraz. Ruch samolotowy wymaga jednak większych nakładów niż ruch drogowy czy kolejowy, co wiąże się z poważnym ryzykiem finansowym. Dlatego warunkiem powodzenia inwestycji jest odpowiednio duża liczba pasażerów. Powstająca w tym czasie elita turystyczna – the jet sets – stworzyła korzystną sytuację dla turystyki czarterowej. Linie lotnicze zainwestowały w jumbo jety – szybko jednak okazało się, że nie są w stanie ich zapełnić pasażerami. Zwróciły się więc do biur podróży z propozycją odkupywania wolnych miejsc po przystępnych cenach.
Na wysokości dziesięciu tysięcy siedmiuset metrów podawane są posiłki i kawa, sprzedawane losy na loterię („wygraj mini coopera, podróż do dowolnej części świata lub imprezę marzeń”), a dzieci, które nie potrafią usiedzieć w miejscu, uspokaja się za pomocą kreskówek. Już chwilę po starcie personel rusza z nieodłącznymi listami zamówień. Jak czytamy w magazynie pokładowym: „My Travel Airways jest jednym z największych nabywców towarów bezcłowych, co pozwala zaoferować Państwu szereg produktów po naprawdę niskiej cenie”.
– Polecam zwłaszcza tę whisky – mówi steward, wskazując na coś palcem w broszurce. – Jak my to mówimy: jest tańsza od płynu do spryskiwaczy.
Magazyn „My Travel” wygląda jak wiele tego typu magazynów. Cechy wspólne: trochę mody (spóźnionej o kilka sezonów), wywiad z jakimś niegroźnym celebrytą, krótki tekst o jakimś regionie turystycznym. Tym razem o Gran Canarii. Czytam, że latem przyjeżdżają tu Anglicy, a zimą Skandynawowie, ale najważniejsze, że Wyspy Kanaryjskie przechodzą obecnie lifting. Koniec z Nueva Estocolmo, koniec z biesiadami przy pieczonym świniaku, nadchodzi era spa i pól golfowych. Idzie nowe.
Zanim zajmiemy się tym, co stało się z Gran Canarią w ciągu ostatnich dziesięcioleci, tym, jak Szwedzi, Niemcy i Anglicy wyznaczyli na wyspie swoje rewiry, jak Playa del Inglés stała się angielska, a San Agustín – szwedzki, jak archipelag wysp na Atlantyku zyskał nazwę Kanarieholmarna, zanim pochylimy się nad losem Gran Canarii, która w ciągu zaledwie kilku lat w wyniku bezprecedensowej eksplozji turystyki przekształciła się z egzotycznego miejsca o stosunkowo wysokim statusie w przedmiot pogardy i drwin, wybierzmy się w podróż w przeszłość.
Skąd tak naprawdę wzięły się wakacje? W którym momencie powstała potrzeba wyrwania się – getting away from it all – zostawienia za sobą szarej codzienności i wyruszenia w stronę lepszego, do raju? W jaki sposób podróżowanie przestało być przywilejem wybranych, a stało się prawem obywatelskim, niezbędnym do zachowania zdrowia fizycznego i psychicznego, niekwestionowanym wynagrodzeniem za przepracowany czas? I kiedy właściwie nasze marzenia o czasie wolnym zostały zapakowane, rozreklamowane i sprzedane, a wakacje stały się przemysłem, dziś największym na świecie?
Zacznijmy od XVII wieku. W tych czasach na podróżowanie dla przyjemności mogli sobie pozwolić tylko nieliczni. Do połowy XIX wieku od młodej szlachty z północnej Europy oczekiwano, że odbędzie podróż w celach edukacyjnych – nie po to, by wypocząć czy dobrze się zabawić, ale by nauczyć się języka, nawiązać kontakty i zdobyć wiedzę potrzebną na przyszłość. Młodzi szlachcice podróżowali do Italii, oglądali zabytki kultury antycznej, chodzili do opery. Zwiedzali Francję, by nabyć elegancji i dobrych manier, Niderlandy i Anglię, by przyjrzeć się rozwojowi nauki i techniki. Na dworze w Wiedniu, największym i dla wielu najbardziej wykwintnym z dworów europejskich, spotykali się mężczyźni z różnych stron świata. Łączyły ich zainteresowania, jednak oglądanie historycznych zabytków i dzieł sztuki nie było celem samym w sobie – chodziło o wyrobienie dobrego smaku i zadomowienie w świecie klasycznych idei.
Pomocą służyły im odpowiedniki dzisiejszych Lonely Planet, a także wspomnienia z podróży oraz poradniki, które gwarantowały, że podróżnicy trafią we właściwe miejsce, przeżyją to, co mają do przeżycia, i zobaczą to, co mają do zobaczenia. Podróżując, czytali opisy tras, wybierali najdogodniejsze środki transportu, korzystali z propozycji miejsc noclegowych. O szlachcicu, który nie mógł się pochwalić tego rodzaju podróżą, mówiło się, że nie ma pełnego wykształcenia. Albo, jak to ujął osiemnastowieczny pisarz Samuel Johnson: „Mężczyzny, który nie był w Italii, już nigdy nie opuści poczucie niższości, jako że nie widział tego, czego się od niego oczekuje”.
Grand Tour, bo tak nazywała się ta rytualna podróż poznawcza po Europie, upowszechniła się w XVIII i XIX stuleciu wraz z poszukiwaniem malowniczości. W drugiej połowie XVIII wieku rozwinęła się potrzeba kolekcjonowania i obrazowania sentymentalnych widoków. Za najbardziej sentymentalne uznawano rozległe pejzaże, choć czasem na obrazach pojawiał się pojedynczy człowiek, zwykle rybak lub wiejska gospodyni przy pracy. To, co brano za idyllę, było często zwykłą wiejską biedą – podróżujący nie odczuwali jednak empatii ani wątpliwości natury moralnej. Liczyło się tylko to, czy dany pejzaż jest wart zobaczenia, czy nie. Motyw idylliczny był przesycony nostalgią, mogła to być zawalona chałupa lub ruina – świadectwo upływającego czasu. W bagażu podróżującego nie mogło zabraknąć szkiełka Claude’a, czyli nieco wypukłego przyciemnionego lusterka. Odbity w nim krajobraz wyglądał jak gotowa widokówka. Należało podążać za wskazówkami poradników, uchwycić to, co uznawano za godne uwagi – rysując, szkicując i pisząc – pobudzić zmysły, otworzyć się na nowe doznania i doświadczenia. Podróżowanie było nie tylko przemieszczaniem w sensie geograficznym – równie ważna była podróż duchowa.
Osiemnastowieczną Europę opanowała moda na romantyczne ogrody, tworzone na wzór założeń angielskich. Idealny ogród był miniaturową wersją idyllicznego pejzażu – miał umożliwić podróż do krainy zmysłów. Strumienie, kaskady wodne, rzeźby i świątynie miały w odpowiedni sposób wpłynąć na nastrój odwiedzającego. Tutaj mógł oddać się marzeniom, odbyć podróż w przeszłość i w głąb siebie, własnego ja. Jednym ze stałych elementów ogrodów romantycznych była wiejska chata lub grota eremity. W parku w Forsmark w środkowej Szwecji można się było natknąć na czytającego w skupieniu eremitę ubranego w fioletowy płaszcz. Był z wosku, z czasem zjadły go szczury. W dzienniku „Stockholms-Posten” z 1791 roku można znaleźć informację o brytyjskim dżentelmenie, który planował zatrudnić prawdziwego eremitę i zrobić z niego atrakcję dla zwiedzających. Kandydat miał zagwarantowane zatrudnienie na siedem lat, nie mógł jednak wychodzić poza teren ogrodu, wolno mu było tylko siedzieć w chatce, w ciszy oddając się lekturze Biblii. Nie mógł ścinać włosów ani paznokci, miał nosić proste ubrania i sandały. Mężczyzna, który jako pierwszy zgłosił się do pracy, wytrzymał trzy tygodnie. Odszedł na własne życzenie.
W czasach rosnącej popularności romantycznych ogrodów wzrosła również liczba kurortów w Europie. Już w starożytności elity podróżowały do bogatych w minerały, ciepłych źródeł górskich, jednak dopiero w XVIII i XIX wieku miejsca te stały się powszechnie dostępne. Do uzdrowisk przyjeżdżali przedstawiciele wyższych sfer, by odpocząć i zażyć kąpieli – wciąż raczej ze względów medycznych niż towarzyskich. Życiodajna woda służyła do picia i kąpieli, a często do jednego i drugiego naraz. Goście brytyjskiego Bath brudną wodę wypijali litrami. Później do kurortów zaczęto jeździć nie tylko z powodów zdrowotnych. To tutaj brytyjska arystokracja spędzała lato. Politycy, lekarze i przemysłowcy, arystokracja i inteligencja – wszyscy, których stać było na podróż, przyjeżdżali tu, by spotkać równych sobie.
Z czasem również w Szwecji powstały miejsca, w których można było pić wodę prosto ze źródła – Ramlösa, Warby, Ronneby i Strömstad. Pierwszym kurortem, do którego w XVIII wieku przyjeżdżała sztokholmska szlachta, zostało Medevi nad jeziorem Vättern. Było skromniejsze niż jego modne odpowiedniki na kontynencie i w Anglii. Goście mieszkali w prostych, drewnianych domach – już samo to stanowiło atrakcję. W 1731 roku Olof von Dalin napisał hymn pochwalny na cześć prostoty i uroku tego miejsca, tak odmiennego od sztucznej i zepsutej stolicy. Na wsi kontakty międzyludzkie były mniej sformalizowane, co dawało hrabiom, hrabinom, urzędnikom miejskim i przedstawicielom rodziny królewskiej możliwość odkrycia swojego wakacyjnego ja.
W XVIII i XIX wieku wśród lekarzy i filozofów coraz więcej mówiło się o korzystnym – jeszcze tylko w rozumieniu zdrowotnym – wpływie kąpieli morskich. Mężowie oświecenia Buffon czy Rousseau zalecali kąpiele na wolnym powietrzu w celu podbudowania morale, a ówcześni medycy widzieli w nich lekarstwo na wszelkie dolegliwości. Zapalenie gruczołów – kąpiel morska raz dziennie. Wierzono, że powietrze i woda w Lysekil, największym kąpielisku na zachodnim wybrzeżu, są skuteczne w leczeniu niedokrwistości u młodych, chronicznego kataru żołądka, gruźlicy i chorób macicy.
Szok wywołany kontaktem z zimną wodą uznawano za dobroczynny. Pacjentom zalecano wsłuchiwanie się w odgłos fal i morskiego wiatru, jak również w swoje ciało. Plaża nie była jeszcze symbolem wolności i wypoczynku, atrakcją samą w sobie, jednak to właśnie w tym okresie należy szukać początków leżakowania czy wylegiwania się na ręczniku.
W XIX wieku na plażach północnej Europy coraz częściej można było spotkać wagony kąpielowe. Były to kabiny ciągnione przez konie, umożliwiające mężczyznom skok prosto do wody – kobiety wciąż jeszcze mogły tylko podziwiać ich wyczyny.
Kąpiele były obwarowane regułami, których liczba rosła wraz z liczbą amatorów. W książce W płaszczu kąpielowym – zasady higieny dla odwiedzających kąpieliska z 1890 roku można było znaleźć porady lekarzy dotyczące godziny pobudki (piąta rano), długości kąpieli („Do pierwszej kąpieli wystarczą dwie fale. Co dłużej, na złe wychodzi!”) czy najlepszej pory na orzeźwiający spacer. Wszystko po to, aby osiągnąć harmonię. Amatorom kąpieli zalecano dbanie o spokój i dobry nastrój, porzucenie „myśli o klientach i notowaniach na giełdzie” i unikanie przesady. Skok w fale więcej niż raz dziennie uznawany był za szkodliwy dla układu nerwowego. Rady dla kobiet dotyczyły głównie stroju, a raczej obowiązku starannego zakrywania ciała na plaży, jak również zachowania ostrożności podczas kąpieli z uwagi na delikatność kobiecego stworzenia. W Lysekil przyjmował lekarz Carl Curman, którego zdaniem kąpiel bez asysty medyka mogła być groźna dla życia. Z czasem Curman wyrobił sobie nazwisko w dziedzinie zwanej nauką o kąpielach, był również założycielem pływalni Sturebadet w Sztokholmie.
Turystyka rozwijała się w wielu miejscach i na różne sposoby. Niektórzy oddawali się turystyce górskiej, inni oglądaniu wielkich wodospadów, jeszcze inni – jak bogaci arystokraci z Sankt Petersburga – wycieczkom do Nicei na Riwierze Francuskiej, gdzie na miejscu czekali już Francuzi i Anglicy. Dla nich morze nie było lekarstwem – przyjeżdżali tu, żeby się zabawić i napić szampana. Powstały hotele, spa, a w latach dwudziestych XIX wieku z inicjatywy Anglików – znana do dziś aleja, Promenada Anglików. Od roku 1860 aż do wybuchu pierwszej wojny światowej Nicea była placem zabaw klasy wyższej i jednym z najszybciej rozwijających się miast Europy.
Samo to, że kąpiele morskie były obwarowane szeregiem rytuałów i reguł, nie oznaczało od razu, że ich przestrzegano. Tak zwany prosty lud kąpał się bez ograniczeń, co dla wyższej klasy kąpiących się było dowodem braku wychowania i poszanowania porządku.
Wraz z rozwojem miast przemysłowych w XIX wieku i rosnącym uzależnieniem człowieka od czasu i miejsca pracy zrodziła się idea urlopu jako wynagrodzenia za pracę. Przedstawiciele klasy robotniczej mieli możliwość podróżowania, wciąż jednak w ograniczonym zakresie. Brytyjscy pracodawcy, państwo i reformatorzy wywodzący się z klas średnich promowali ideę ucywilizowania klasy robotniczej poprzez zorganizowane formy wypoczynku. Kursy doszkalające, ruch na świeżym powietrzu oraz wycieczki na wieś miały służyć rozwojowi zdeprawowanych dzieci miasta. Właściciele fabryk w północnej Anglii doszli do wniosku, że jeśli zapewnią robotnikom tydzień wolnego, poprawi to wydajność ich pracy. Oczywiście nie należy przez to rozumieć, że zwiększona liczba dni wolnych była zasługą pracodawców. O swoje walczyli przede wszystkim robotnicy, którzy poznali już gorzki smak pracy w przemyśle. W czasie tygodniowego urlopu wielu pracowników fabryk w Manchesterze udawało się na jednodniową wycieczkę do Blackpool. W 1848 roku w podróż pociągiem na wybrzeże udało się sto tysięcy osób, dwa lata później ich liczba wzrosła dwukrotnie. Ucierpiał na tym status kurortu. Z ulubionego miejsca szanowanych rodzin Blackpool stało się obiektem kpin. Zaczęto organizować kampanie mające powstrzymać spółki kolejowe przed przewożeniem tu niedzielnych wycieczkowiczów. Powracał często używany argument, że klasa robotnicza „odstrasza lepiej sytuowanych”.
Lotnisko w Las Palmas. Torby powoli znikają z taśmy. Ciepłe kurtki, pozostałość po porannym deszczu ze śniegiem, wpychane są do walizek; ktoś zmienia buty, odstawia na bok kalosze i prostuje palce w przewiewnych sandałach. Ktoś wybiega na szybkiego papierosa. Dziewczynka z plecakiem w kształcie misia skarży się tacie, że musi iść do toalety. Nic tu nie dzieje się przypadkowo, wszystko przebiega tak, jak należy. Za odprawą paszportową czeka już tłum opiekunów wycieczek z segregatorami. Słychać ich podniesione głosy:
– Spies!
– Podróżujący z Apollo…
– Wycieczki!
Turyści otaczają wianuszkiem ubranych w mundurki młodych opiekunów, którzy wyczytują nazwiska i odhaczają je na liście.
– W którym hotelu się państwo zatrzymują?
– W Achebuches.
– Chwileczkę, niech sprawdzę… Autobus numer dwadzieścia siedem. Proszę przejść przez ulicę, a potem skręcić w lewo przy znaku z napisem A4.
Jak najprościej. Żadnych zbędnych słów, przecież turyści są zniecierpliwieni. Czterdzieści lat praktyki zrobiło swoje. Od oklasków przy lądowaniu samolotu do odjazdu autokarami w kierunku hoteli nie mija więcej niż pół godziny.
Podobno pierwsza zorganizowana podróż miała miejsce piątego czerwca 1841 roku, kiedy to Thomas Cook, kaznodzieja ruchu baptystycznego, wyruszył pociągiem z Leicester do Loughborough, gdzie odbywał się zjazd ruchu na rzecz trzeźwości. Liczba pasażerów: około pięciuset. Cena: jeden szyling. Miejsca siedzące: brak. Miejsca wolne: brak.
Thomas Cook – dziś to nazwa jednej z największych agencji turystycznych – szybko złapał bakcyla i zajął się organizacją kolejnych ekskursji. W swojej ofercie miał angielskie wybrzeże, kilka europejskich miast, Ziemię Świętą, a nawet wycieczkę dookoła świata. Na przełomie wieków biuro podróży Cooka było już znane na całym świecie.
O ile w latach sześćdziesiątych XX wieku bezpośrednią przyczyną rozwoju lotów czarterowych było upowszechnienie samolotu, o tyle źródłem sukcesu Thomasa Cooka był inny wynalazek – maszyna parowa. Kolej i parowce dawały możliwość przewożenia wielu osób naraz, i to całkiem szybko. Wiek XIX to początek zbiorowych podróży – coraz więcej ludzi mogło sobie pozwolić na podróżowanie dla przyjemności.
W autokarach na Gran Canarii nadszedł czas liczenia pasażerów i rozdawania broszur. Między pojazdami krąży opiekunka wycieczki. Staje na schodkach obok kierowcy, chwyta za mikrofon i robi wyliczankę podstawowych informacji o Gran Canarii:
– Temperatura powietrza: dwadzieścia pięć stopni. Coś jak szwedzkie lato, ale prawda, że dużo przyjemniej, niż gdy obudziliście się dzisiaj rano? Temperatura wody: w sam raz. Woda w hotelu nie na nasze żołądki, odradzam, lepiej kupić w butelce. Proszę też pamiętać o smarowaniu się przed wyjściem kremem z filtrem. Łatwo zapomnieć, jakie tu jest silne słońce. Chyba nie chcecie wrócić czerwoni jak raki? – Na koniec informuje o spotkaniu zapoznawczym o jedenastej w niedzielę w centrum handlowym San Agustín. Restauracja Tre hjärtan, Trzy Serca. – Traficie bez problemu. Jest zaznaczona na mapce. Zapraszamy wszystkich!
– W takim razie do zobaczenia!
Gdy autokar wjeżdża na autostradę i kieruje się na południowy zachód, niektórzy przeglądają broszury, zatrzymując wzrok na rubrykach w dziale „Wycieczki”: „Groty – dawniej i dziś”, „Katamaran Superat – ekskluzywny dzień na morzu” czy „Casino Palace – tego wieczoru nie zapomnisz nigdy!”. Ci, którzy byli tu już kilka razy, ucinają sobie krótką drzemkę; na jednym z foteli z przodu autobusu stoi dziecko z nosem przyciśniętym do szyby.
– Mamo, mamo, kiedy pójdziemy się kąpać?
Upowszechnienie się idei romantyzmu w XIX wieku zmieniło stosunek do plaży i morza. Na tych, którzy podróżowali w celach edukacyjnych lub by znaleźć motywy do skopiowania, nie robiło ono większego wrażenia. Było surowe, dzikie i nagie, a do tego niezbyt piękne. Ale dla angielskich romantyków plaża i kąpiel w morzu były przeżyciem niemal religijnym. Najchętniej kąpano się w odosobnieniu (to znaczy: nie tłocząc się z innymi w wagonach kąpielowych), a zamiast kontemplować pejzaże, szukano mocniejszych wrażeń. Widok człowieka na skale, z twarzą zwróconą ku morzu, należy do klasyki okresu romantyzmu.
Idee te połączyły się na przełomie XIX i XX wieku z przekonaniem o leczniczych właściwościach morza. Na przełomie wieków kąpiel morską utożsamiano ze zdrowiem i wolnością. Wielu Niemców spędzało wolny czas na plaży, a szwedzkie wioski rybackie, na przykład Bohuslän, zamieniono w kąpieliska. Najbardziej kusiły piaszczyste plaże południowej Szwecji – w Halland i Skanii. Przedmiotem plotek stała się plaża Mölle w Skanii, gdzie kąpano się razem: kobiety, mężczyźni, psy, konie – bez różnicy. Wagony kąpielowe na europejskich plażach stały się przeżytkiem, zbędni okazali się również lekarze rezydujący na kąpieliskach – nikt już nie czekał na instrukcje, jak dać nura, rzucić się w fale lub przeleżeć cały dzień w słońcu. Życie na plaży było proste, nowoczesne i naturalne; stanowiło przeciwwagę dla coraz bardziej krytykowanego życia w mieście. Stresującego i pozbawionego harmonii. Życia w brudzie, ciasnocie i wrzasku. W XVIII wieku pobyt w kurorcie Medevi był dla arystokracji odskocznią od sztuczności życia w mieście, którego naturalnym przeciwieństwem stała się z czasem plaża.
(...)