Widzialny świat

NOWY ŚWIAT
Pamiętnik

Gdy byłem mały i byliśmy w Poconos, pewnej nocy moja
matka wyszła z domku, który tam wynajmowaliśmy. Obudziłem
się, słysząc, jak ojciec wkłada po ciemku spodnie.
Było bardzo późno, ale okna były otwarte. Noc była wszędzie.
Zapytałem go, dokąd się wybiera. Kazał mi spać. Mamusia
poszła na spacer. Zaraz oboje wrócą.
Wtedy się rozpłakałem, bo przecież mama nigdy wcześniej
nie wychodziła nocą na spacer do lasu, ja zaś nie budziłem
się, słysząc, jak ojciec wkłada po ciemku spodnie. Nie
znałem tego domku i przerażały mnie ogromne okna księżycowej
poświaty na podłodze. Wreszcie ojciec powiedział,
że muszę być dzielny i że wróci raz dwa, po czym wciągnął
buty i wyszedł szukać żony. I znalazł ją, opartą o drzewo
albo siedzącą na brzegu stawu w bryczesach i postrzępionych
tenisówkach, piętnaście lat za późno.
W czasie wojny matka poznała mężczyznę. Po tej historii,
jak po każdej dobrej historii miłosnej, pozostały spustoszenia
i broczące rany.
Na jesieni 1942 roku było już po wszystkim. W maju
tamtego roku czescy partyzanci dokonali w Pradze zamachu
na Reichsprotektora Reinharda Heydricha i jak łatwo
zgadnąć, krajem targały okrutne represje: przesłuchania,
czystki,
masowe
egzekucje. Zamachowcy zginęli osiemnastego
czerwca. W grudniu moi rodzice przedostali się
z okupowanej Czechosłowacji do Niemiec, a stamtąd do
Francji, i z Marsylii, w której moja matka omal nie umarła
na szkarlatynę, popłynęli dalej do Anglii, gdzie mój ojciec
wraz z drobnym przestępcą o imieniu Vladek (który polubił
ojca, bo również pochodził z Brna) sprzedawał jedwab i zapalniczki
dziwkom, których przybytki dziwnym zbiegiem
okoliczności mieściły się często niedaleko naszych kwater
i które zawsze miały trochę odłożonego grosza.
Byli wtedy bardzo młodzi. Mam ich dokumenty z późniejszych
lat: karty cudzoziemskich robotników i miękkie,
mocno wytarte paszporty z fotografiami i purpurowymi
stemplami, w których niezbędne informacje (włosy: brązowe;
twarz: owalna) wypisano wiecznym piórem… Mam
ich zdjęcia – z Innsbrucku, Sydney, Lyonu. Na jednym mój
ojciec, glazurowany potem półnagi mężczyzna z chusteczką
do nosa na głowie, stoi na krześle i bieli niewielki pokój. Jest
rok 1947. Przez niezasłonięte okno po lewej stronie wlewa
się słońce. Matka trzyma puszkę z farbą. W tle niepomalowana
ściana powyżej smug po pędzlu wygląda jak niebo
nad górami.
Przyszedłem na świat osiem lat później – na świat, w którym
już prawie nic nie straszyło, który wydawał się tylko nikłym
echem poprzedniego. Mieszkaliśmy wówczas w Nowym
Jorku. Nocami, wysoko w naszym mieszkaniu w Queens,
matka tuliła się do moich pleców i czułem zapach jej perfum,
włosów i głębokiego, przepastnego ciepła; nuciła mi
wtedy czeskie piosenki, dopóki nie uznała, że zasnąłem.
Leżeliśmy zawsze na prawym boku i wtulałem głowę pod
jej podbródek, a ona obejmowała mnie lewym ramieniem
i często – to teraz pamiętam w matce najwyraźniej – jej palce
podrygiwały
na moim brzuchu lub na piersi, jak gdyby grała
przez sen na pianinie, choć nic jej się nie śniło, bo nawet nie
spała, i nigdy w życiu nie grała na pianinie.
Pół życia po tamtej nocy, kiedy ojciec wyszedł z domku na
poszukiwanie matki – długo po tym, jak oboje już odeszli –
usłyszałem w Pradze od pewnego mężczyzny, że miasto,
które z czasem dobrze poznałem, tak naprawdę leży cztery
metry pod ziemią; że ta nieco zatęchła, piwniczna kawiarnia,
w której siedzimy, bynajmniej nie jest parterem, jak do tej
pory sądziłem, tylko pierwszym piętrem. Powiedział mi, że
w celu powstrzymania wylewającej Wełtawy ulice Starego
Miasta zasypywano ziemią – stopniowo, przez dziesięciolecia
– aż zniknął pod nią cały świat.
Był to wysoki, elegancki pan z wieńcem szpakowatych
włosów na głowie, który mówił dudniącym barytonem i siedział
wyprostowany przy maleńkim szklanym stoliku, popijając
herbatę z tak monarszą godnością, z tak naturalnym,
dystyngowanym wdziękiem, że mógłby uchodzić za króla
na wygnaniu, a nie emerytowanego dyrektora zakładu wodociągów.
W niektórych kamienicach Starówki, powiedział
i zawiesił głos, by zrobić miejsce dla kelnerki o nieco zdesperowanym
wyglądzie, która przyniosła mu czarkę miodu,
w piwnicy można zobaczyć dobrze zachowane w ceglanej
fakturze zarysy okien i drzwi: kamienne nadproża, łuki na
wysokości piersi, kawałki skruszałego drewna między cegłami
a warstwą tynku.
Powiedział, że z racji swojego stanowiska często wzywano
go do tej czy innej kamienicy, w której podczas prac
remontowych przypadkowo coś odkopano, i dlatego nieraz
miał okazję zadumać się nad wielką osobliwością czasu, nad
stopniowym rozpływaniem się wszystkiego, co niegdyś tak
dobrze znaliśmy. Uśmiechnął się. Człowiek mógł się nabawić
obsesji śmierci, naprawdę. Ale przecież, jeżeli się dobrze
zastanowić, to samo dostrzega się niemal wszędzie. Tylko
dwadzieścia minut drogi od miejsca, w którym siedzimy,
podróżni z kilkunastu krajów targują się o obrzydliwe świecidełka
na tych samych kamieniach, na których zaledwie
kilkaset lat wcześniej piętrzyły się stosy trupów. Po prostu
niektóre rzeczy czas grzebie w sposób bardziej widoczny niż
inne. Czyż to nie tak?
Podeszła kelnerka, niosąc w dłoni czarny otwarty portfel;
wyglądał jak miniaturowy miech albo skrzela. Zauważyłem,
że ma paskudnie zadrapaną goleń, przez rozdartą
pończochę wybroczyła krew i zakrzepła w długi ciemny
sopel. Chyba o tym nie wiedziała. Mój rozmówca wręczył
jej pięćdziesięciokoronowy banknot. I zanim zdążyłem zareagować,
życzył mi dobrego dnia, wślizgnął się w swój zimowy
płaszcz i wyszedł.
Tamtej nocy spacerowałem wiele godzin, poprzez tłum
i ku wyludnionym sadom, obok zamkniętych zimą królewskich
ogrodów, gdzie przystanąłem na chwilę i patrzyłem
przez kraty na puste ścieżki i niskie kamienne ławki. W głębi,
pomiędzy kępami brzóz, których plątanina pająkowatych
gałęzi skojarzyła mi się z rzednącymi włosami starszych pań,
stały rzędem niskie, bezwodne fontanny, przypominające
gigantyczne filiżanki albo kamienne kwiaty.
Byłem dziwnie niezmęczony. Podniosła się leciutka mgła,
bruk stał się śliski, jakby pokrył go pot. Spojrzałem na kamiennego
giganta przy bramie zamku – jego wiecznie opadający
sztylet nigdy nie dosięgnie celu – i pochyłymi stopniami
zszedłem do wykopu, gdzie w surowym białym świetle halogenów
pracowała brygada robotników. Mijając rozkopaną
ziemię, dostrzegłem kątem oka fundament i jakby rynsztok
z kamieni wielkości pięści; zadziwiony tym nawiązaniem
do spotkanego w kawiarni mężczyzny, dla którego ci ludzie
mogli kiedyś pracować, ruszyłem do domu. Gdziekolwiek
spojrzałem – na okolone murem ulice i wąskie alejki, ponad
kamienie węgielne budynków i pod sklepione gotyckie
łuki – dostrzegałem zdarty do gołej cegły lub kamienia tynk,
a przechodząc szybkim już krokiem przez mały ciasny park
nad rzeką, wystraszyłem obejmującą się w ciemnościach
parę, którą wziąłem za posąg. Serce podskoczyło mi do gardła,
wymamrotałem przeprosiny i szybko się oddaliłem. Za
sobą usłyszałem jeszcze gniewny pomruk mężczyzny i cichy
kobiecy śmiech, a potem wszystko zamarło.
Tamtej nocy znowu mi się śniło, że widzę go w domu na
końcu świata; uniósł wzrok znad szklanego stołu i spojrzał
w małe okno, przez które zaglądałem do środka, i wypowiedział
słowa: „Czyż to nie tak?”. Obudził mnie dobiegający
z podwórza krzyk, usłyszałem drobiące po gontach gołębie,
szybki furkot skrzydeł i krzyk zamarł.
Kiedy leżałem w ciemności, przyszło mi do głowy, że tak
to właśnie jest: pod tym znanym mi światem – tak dobrze
znanym, tak ame r y k ańs k im – tuż pod wybujałym trawnikiem
czy pod wielkim kamiennym stopniem progu – jest
pogrzebany inny świat. Że biegnąc któregoś ranka przez
zroszoną trawę na pomost, mogłem się potknąć o wystający
z ziemi jak palec żelazny szpic i oto nagle odkryć, że
to czubek najwyższej iglicy Hradczańskiego Zamku, albo
uświadomić sobie, że ta podwodna bladość dwadzieścia metrów
od upadłej brzozy to w rzeczywistości białe, kamienne
włosy Eliški Krásnohorskiej z pomnika na placu Karola,
a sam plac – wodniste tramwaje, podświetlone na zielono
gmachy, mężczyźni wiecznie uchylający kapelusza i kobiety
bezustannie upinające swe błyszczące włosy – znajduje się
tak naprawdę pode mną, że cały wszechświat i jego czasy,
wszystkie te witraże, sklepione sufity i przepastne nawy katedr
znajdują się tuż pod piórami wioseł.
Tylko że ja nie miałem tam wstępu. Mogłem jedynie zerkać
z góry na zajętych codziennymi sprawami ludzi, nieświadomych,
że każdy ich krok, każdy pocałunek, każdy
rzucony na trotuar bilet tramwajowy tworzy rzeczywistość,
która nada później formę mojemu światu.
(...)