Gołębie wzlatują

 Lato Tity

Kiedy zajeżdżamy w końcu do miasteczka naszym amerykańskim samochodem, ciemnobrązowym chevroletem w kolorze czekolady, można by powiedzieć, słońce praży niemiłosiernie, prawie bez reszty wessało cienie domów i drzew, zajeżdżamy więc w porze obiadu, wyciągamy szyje, żeby zobaczyć, czy wszystko jest na miejscu, takie samo jak przed rokiem i we wszystkie poprzednie lata.
Zbliżamy się, suniemy. Wzdłuż zapowiadającej miasteczko alei rosną majestatyczne topole, sięgają nieba, a ja jeszcze nigdy nikomu nie powiedziałam, że te drzewa przyprawiają mnie o zawrót głowy, który przypomina o Matteo (oszołomienie, które ogarnia, gdy w nieskończoność kręcimy się w kółko na najpiękniejszej polanie lasu za wsią, blisko, jego czoło przy moim, później jego język, zadziwiająco chłodny, czarne włoski tulą się do jego skóry, poddają się jej jasnemu pięknu).
Mijamy topole, od tego migotania kręci mi się w głowie, czekoladowy statek sunie bezdźwięcznie od jednego drzewa do drugiego, równinne powietrze między nimi staje się widzialne, ja je widzę, powietrze, teraz nieruchome, bo słońce jest bezlitosne, wszystko takie samo, mówi ojciec do klimatyzacji, półgłosem, nic się nie zmieniło, zupełnie nic.
Zastanawiam się, czy chciałby, żeby zjawił się tu oddział wyspecjalizowanych ogrodników, którzy przynajmniej przycięliby gałęzie – przeciwstawiając cywilizację dzikiemu rozrostowi! – albo za pomocą wydajnych maszyn powalili zapowiadające miasteczko topole, raz na zawsze! (Usiadłybyśmy na jednym z pniaków, obejmując wzrokiem równinę opitą południowym skwarem, ojciec stanąłby na innym, zakręcił się wokół własnej osi i gorzkim głosem człowieka, któremu późno, ale lepiej późno niż wcale, przyznano rację, oznajmił: Wreszcie zniknęły, te cholerne, zakurzone drzewa).
Nikt nie wie, ile one dla mnie znaczą i to powietrze między nimi, które widać wyraźnie, nigdzie drzewa nie obiecują tak wiele jak tutaj, gdzie zabierają miejsce równinie, znów chciałabym się zatrzymać, oprzeć o pień, unieść wzrok, dać się uwieść trzepotowi liści, lecz i teraz nie proszę ojca, żeby zahamował, bo nie znalazłabym odpowiedzi na pytanie „dlaczego”, bo za dużo musiałabym opowiedzieć i z całą pewnością także o Matteo, żeby wytłumaczyć, dlaczego chciałabym się zatrzymać właśnie tu, o krok od celu.
Więc auto sunie dalej, jakby przyciągane tajemną siłą, odporne na wyboje, i zanim dojedziemy, jeszcze raz padnie „nic się nie zmieniło”, cywilizacja dozna jeszcze jednej porażki, to znaczy zatrzymania, my, dzieci, przyciskamy twarze do zaskakująco chłodnej szyby lewego okna, przyglądamy się z niedowierzaniem ludziom żyjącym pośród gór śmieci, nic się nie zmieniło, mówi ojciec, baraki z blachy falistej, stare opony, rozczochrana dzieciarnia bawi się między wrakami samochodów i domowymi odpadkami, jakby to było najnormalniejsze pod słońcem. Co z rozbitym szkłem, chcę zapytać, co z nocą, która zapada, gdy roją się cienie, gdy wszystkie przedmioty leżące w niemiłosiernym chaosie ożywają? Na mgnienie oka zapominam o topolach, o Matteo, o migotaniu i o chevrolecie, czarna noc równiny ogarnia mnie z całą swą niszczycielską siłą, nie słyszę ich, cygańskich pieśni, tylekroć przywoływanych i podziwianych, widzę tylko chciwe cienie w ciemności, której nie płoszy żadna uliczna latarnia.
Ojciec wygląda przez okno, kręci głową, zanosi się suchym kaszlem, zwalnia, można by sądzić, że za chwilę zatrzyma samochód, spójrzcie na to, mówi, stukając palcem w boczną szybę, a ja zachłannie rejestruję sztywne od brudu twarze, ostry wzrok, szmaty, łachmany, światło drżące nad hałdami śmieci (myślę o ogniu, którego dym gdzieś się zabłąkał), patrzę, jakbym musiała to wszystko zrozumieć, ludzi, którzy nie mają materaców, nie mówiąc już o łóżkach, więc być może dlatego zagrzebują się nocą w ziemi, czarnej, tryskającej teraz, latem, słonecznikami, zimą zaś tak nagiej, że przejmuje litością, ziemia, nic tylko ziemia, przytłoczona ciężarem nieba albo, gdy niebo zostawi ją w spokoju, jak spokojne morze.
Nigdy tego nikomu nie mówiłam, ale kocham tę zwężającą się w rozpaczliwą kreskę równinę, która nie ma nic do zaoferowania; człowiek jest tu całkiem sam, bez prawa do żądania czegokolwiek, może co najwyżej położyć się z rozpostartymi ramionami, schronienia równina nie daje.
Gdybym powiedziała, że kocham Matteo (Sycylijczyka, który na kilka tygodni przed wakacjami wpadł do naszej klasy, ciao, sono Matteo de Rosa!, i którego natychmiast polubili wszyscy z wyjątkiem nauczyciela), większość ludzi pewnie by zrozumiała, ale jak powiedzieć, że kocha się równinę, topole, zakurzone, obojętne, dumne, i powietrze między nimi? Latem równina rośnie o jedno piętro, jak okiem sięgnąć słoneczniki, kukurydza i pszenica, mówią, że ludzie znikają w niekończących się polach, a jeśli będziesz nieostrożny, złapie cię i pożre, mówią, ale ja w to nie wierzę, równina jest jak morze, rządzi się własnymi prawami.
Biedaczyska, wzdycha matka, jakbyśmy oglądali telewizję, ale zamiast zmienić kanał, mijamy ich, sunąc chłodziarką, która kosztowała kupę pieniędzy i tak nas poszerza, jakby droga należała tylko do nas, ojciec włącza radio, żeby muzyka zmieniła nikczemne w taneczny takt, na moment uzdrowiła szpotawą stopę rzeczywistości: „Chodź tu, nie tam, chodź tu duszko, daj całusa…”.
Przejeżdżamy przez tory, wydając odgłos niewart wspomnienia, mijamy powykrzywiany, zardzewiały drogowskaz, który od zawsze dźwiga nazwę miasteczka, dojechaliśmy, mówi moja siostra Nomi, pokazuje na cmentarz, gdzie panuje jawna niesprawiedliwość, proste groby, o które nikt nie dba, zarastają zielskiem, drewniane krzyże są ledwie rozpoznawalne, daty, litery prawie nieczytelne, dojechaliśmy, mówi, a w jej oczach czai się strach, bo za kilka dni będzie musiała tu przyjść, stanąć bezradnie przy grobach, wstydzić się łez rodziców, ale też zachce sama zapłakać, wyobrażając sobie, że tam w dole, w trumnach leżą dziadek ze strony ojca, babka ze strony matki, babka, której my, Nomi i ja, nigdy nie poznałyśmy, wujowie i ciotki, w takich momentach ręce zawsze zawadzają, pogoda zawsze jest nie taka, jak być powinna, gdyby człowiek płakał, wiedziałby przynajmniej, co zrobić z rękami, mieczyki i kruche róże obok kamiennych płyt, nazwiska umarłych wyryte w kamieniu, czytelne dla potomności, nie lubię kamiennych płyt, przygniatają ziemię równiny, nie pozwalają odlecieć uwięzionym pod nimi duszom.
Groby naszej rodziny przykryte są kamiennymi płytami, w najgorszym razie brakuje kwiatów, żółtych i różowoczerwonych róż, mieczyków, ale groby przykryte płytami nie niszczeją, kiedy nikt ich nie odwiedza, nawet we Wszystkich Świętych, nawet we Wszystkich Świętych, wzdycha matka, gdy zadzwoni jakaś kuzynka i zduszonym głosem poinformuje, że poza nią nikt nie przyszedł na cmentarz, żeby zapalić znicz, przynajmniej groby nie niszczeją, mówi matka i w tym zdaniu kryje się głęboki smutek życia, które nawet nie ma możliwości zatroszczyć się o zmarłych, bo są za daleko, żeby chociaż raz w roku, we Wszystkich Świętych przynieść im kwiaty.
Śmierć rzadko się zapowiada, więc prawie nigdy nas nie ma, kiedy ktoś z rodziny umiera w Wojwodinie, ciotka Manci albo wuj Móric jako jedyni posiadacze telefonu dzwonią wówczas, żeby powiedzieć, że to niestety dzień złych wieści, a w dużym pokoju naszego mieszkania robi się osobliwie cicho, niewykluczone, że moglibyśmy mówić o tej śmierci, gdybyśmy byli tam, gdzie mieszkają wszyscy nasi krewni, przynajmniej słuchalibyśmy, co mówią inni, i z całą pewnością bylibyśmy poruszeni pieśnią śpiewaną przez Mamikę głosem, który dociera do najskrytszych zakamarków duszy, ale ponieważ nie ma nas tam, gdzie ludzie żegnają się przez trzy dni, zanim oddadzą ziemi śmiertelne szczątki, jak mówią, ponieważ mamy tylko telefon i odległy głos, który zaświadcza, że stało się coś nieodwołalnego, poruszamy się w dzień złych wieści jak duchy, omijamy się nawet wzrokiem, pamiętam, jak ojciec wściekłym ruchem wyrzucił do kosza żółte chryzantemy postawione przez matkę na stole pewnego dnia w październiku tysiąc dziewięćset siedemdziesiątego dziewiątego, kiedy dotarła do nas wiadomość, że umarła jego ukochana ciotka. Żadnych nagrobnych kwiatów, powiedział z pilotem od telewizora w ręce, czerwieniejąc na karku, od tamtej pory Nomi i ja nazywamy chryzantemy zakazanymi kwiatami, bo nie wolno ich stawiać na stole, i kiedy przyjeżdżamy na cmentarz w naszej ojczyźnie i dekorujemy groby, to na pewno nie chryzantemami, nawet jesienią, spóźniliśmy się, myślę, drugi raz sami z naszą żałobą.
Wtedy jeszcze nie podejrzewaliśmy, że za kilka lat ktoś wywróci nagrobki, porąbie granitowe płyty, urwie kwiatom głowy, bo podczas wojny nie wystarcza zabijać żywych, a gdybyśmy podejrzewali, pochylilibyśmy głowy przy grobach naszych zmarłych, modląc się, by nasz cichy monotonny śpiew stężał w magiczną tarczę, żeby nie zakłócano im wiecznego odpoczynku, jak mówią, ale moglibyśmy też prosić o to, żeby pod wpływem nagłej zmiany światła nie wypełzły, wijąc się dziko, dżdżownice, pędraki, skoczogonki, stonogi i chrząszcze wszelkiej maści, by uciec w dającą schronienie ciemność.
Nasz nowiutki chevrolet skręca w lewo, w Hajduka Stanki, rysując elegancki łuk, ojciec hamuje, bo nie ma tu asfaltu, jest za to zeschnięte błoto, które powleka samochód cieniutką warstwą kurzu, czyniąc z niego upudrowane dziwadło, tu też cywilizacja się zatrzymała.
Dojechaliśmy, mówię, auto zatrzymuje się przed bramą z wyschniętych, spaczonych desek, wysoką może na dwa metry, szeroką na trzy, która oferuje ciekawskim spojrzeniom więcej niż obiecującą szczelinę, ojciec wyłącza silnik, zerkamy na mały biały dom, który należy do bramy, oświetlony jaskrawym słońcem, dom Mamiki, matki ojca, dla mnie pierwowzór domu skrywającego pierwsze i najgłębsze tajemnice, siedzimy nieruchomo dłuższą chwilę, aż ojciec otworzy bramę, a chevrolet wtoczy się powoli na podwórze, przeganiając krótkim dźwiękiem klaksonu kury i kaczki.
Bóg was przyprowadził, Mamika nie uśmiecha się, nie płacze, wypowiada to zdanie jedynym takim miękkim głosem, gładzi nas po policzkach, ojca także, jej dziecko, dar od Boga, wiedzie do dużego pokoju, który jest równocześnie jej sypialnią, Jego łaska, podaje traubisodę , tonik, apa-colę na przemian z wódką, Jan Paweł II jak zawsze uśmiecha się z kolorowego obrazka, a ja z trwożliwą dokładnością przeprowadzam inspekcję pokoju, oglądam kredens, szukam błogosławieństwa dla domu i chodników z gałganków, mam nadzieję, że wszystko jest jak dawniej, bo kiedy wracam do miejsca, gdzie spędziłam wczesne dzieciństwo, niczego tak bardzo się nie boję jak zmian, widok tych samych swojskich przedmiotów uspokaja, że nie jestem obca, wykluczona z życia Mamiki, muszę jak najszybciej wrócić na podwórze, dalszy ciąg niespokojnego przeglądu: Wszystko na miejscu? Druciany pojemnik na kukurydzę, gdzie kłębią się bezczelne myszy, niebieska studnia, dla mnie od zawsze żywa istota (krasnal? nieokreślone zwierzę?), róże i uwielbiane przez matkę wieczorniki, ich zapach może nocą zawrócić w głowie, kamienie, na których latem parują siki i na które tryska krew, gdy Mamika zręcznym ruchem podrzyna gardła kur, chwilę wcześniej dziobiących zmielone ziarno kukurydzy. Wszystko na miejscu? pytam w głębi ducha, dopiero dużo później zrozumiałam, dlaczego w pierwszych chwilach po przyjeździe ogarniał mnie ten specyficzny niepokój, to niemiłe uczucie, zresztą nie tylko mnie, Nomi dopadał tak samo, tyle że ona inaczej sobie z tym radziła.
Po inspekcji podwórza, kurnika, wychodka, gnojownika, ogrodu i oczywiście poddasza, które kryje najpiękniejsze tajemnice – muszę szybko zejść po zmurszałej drabinie, a potem uważać, żeby nie nadepnąć na żaden z lśniących przypołudników rosnących w szczelinach między kamieniami – jak najszybciej wracam do bramy, naciskam klamkę, wysuwam głowę, żeby zobaczyć, czy jeszcze tam jest, rozczochrana wariatka o oczach, które wszystkiemu wierzą i wszystko zapominają, które pytają, zanim zrobią to usta, masz coś dla mnie? coś słodkiego? cukiereczek dla mojego serca? Muszę zobaczyć, czy jeszcze tam jest, Juli, ta, co w głowie pozostała dzieckiem, tak mówią, chociaż od dawna ma duże piersi i kępki włosów pod pachami, Juli, która opiera się o mur albo siedzi na rozkładanym krzesełku i nic nie robi, tylko przyglądając się dniu, Juli, jesteś tam? Wariatka, my, dzieci, boimy się jej i bez końca się z niej naśmiewamy, ale kochamy ją, bo wierzy we wszystko i opowiada historie pachnące dalekim światem (hej, Nomi, Ildikó, macie siostrę, tak tak, wiem, jest przepiękna, tak tak, Juli chichocze, wiem, popatrzcie, pokazuje wielkie pomarańczowe kwiaty na swojej sukience, to są moje oczy, tak tak…).
(...)