Maniak

W 1997 roku komputery prześcignęły ludzi w grze w szachy. Wtedy to właśnie arcymistrza Garriego Kasparowa, najlepszego gracza na świecie, wyzwano na pojedynek z Deep Blue, superkomputerem szachowym. Rosyjski wirtuoz zgodził się bez chwili namysłu, ponieważ piętnaście miesięcy wcześniej w Filadelfii pokonał poprzednią wersję tego samego programu. Był przekonany, że komputery nie dorównają ludzkości w szachach jeszcze przez kilkadziesiąt lat. Rewanż zorganizowano w maju w Nowym Jorku. Reklamowały go gigantyczne billboardy. Miał się odbywać na oczach publiczności z całego świata, ciekawej kolejnego starcia człowieka z maszyną. Kasparow nie przegrał ani jednego meczu w ramach swojej niewiarygodnej kariery. Przez dwie dekady nikt nie mógł się z nim równać, powszechnie uznawano go za najlepszego gracza wszech czasów. Nie pokonywał, ale miażdżył przeciwników, stosując ekstrawagancki, kreatywny, wysoce agresywny styl. Wszyscy byli więc w głębokim szoku, gdy komputer IBM nie tylko zadał mu pierwszą w karierze klęskę, ale też zrobił to, nie pozostawiając arcymistrzowi krztyny godności. Po spotkaniu Kasparow przeżył załamanie nerwowe i był niezdolny do gry przez kolejny rok. Kryzys wynikał jednak nie z samego faktu przegranej, ale z konkretnych dwóch ruchów, które Deep Blue wykonało podczas drugiej partii.

Kasparow wygrał pierwszą partię, ale w drugiej, na oczach setek fotografów i pod zimnym spojrzeniem kamer, znalazł się w defensywie, spychany coraz dalej przez komputer. Maszyna grała o wiele lepiej, niż ktokolwiek mógł się spodziewać, mistrz postanowił więc zastawić pułapkę, której – jak uznał – nie oparłby się prawie żaden (lub żaden!) program szachowy: dał Deep Blue szansę na znaczną poprawę pozycji. Z takiej okazji musiał przecież skorzystać system opierający swoje rozumowanie na zimnych prawach logiki (takim właśnie widział przeciwnika Kasparow). Tyle że Deep Blue nie połknęło przynęty. Zamiast tego wykonało genialne posunięcie, po którym Kasparow nabrał wątpliwości, czy rzeczywiście walczy ze sztuczną inteligencją, czy raczej z jakimś niewidzialnym ludzkim przeciwnikiem, ukrytym za kotarą niczym Czarnoksiężnik z Krainy Oz. Z drugim arcymistrzem zdolnym uniknąć wnyków i jednocześnie wyprowadzić genialny kontratak. Podejrzenia przybrały na sile, gdy zaledwie kilka ruchów później Deep Blue popełniło szokujący błąd. Kasparow nie wiedział, co myśleć. Czy ten sam program może grać zarazem jak arcymistrz i jak amator? Gdy publiczność czekała, aż rosyjski wirtuoz przejmie prowadzenie po wpadce komputera, Kasparow nagle stracił pewność siebie, dręczony przez kolejne pytania. Czyżby IBM zatrudniło konsultanta? Poprzedni ruch stanowił przebłysk geniuszu, na który byłoby stać zaledwie kilku graczy na świecie. Kojarzył mu się z Anatolem Karpowem, jego największym rywalem. Czyżby to właśnie on siedział za zasłoną? Czy Karpow był w zmowie z IBM? A może firma zatrudniła cały legion arcymistrzów mających dość dominacji Kasparowa i opłaciła ich sowicie, aby go zmiażdżyli? Ale gdyby tak było, jak wyjaśnić drugi ruch, ewidentną pomyłkę? Może stanowiła celową próbę zbicia go z tropu, rozwiania podejrzeń. Albo wcale nie była błędem, tylko fortelem, odważną zagrywką, zasłoną dymną skrywającą hydrę, z którą przyszło mu się mierzyć. Czas mijał, a Kasparow nie potrafił przerwać wewnętrznego impasu i wrócić myślami do gry. Przeczesywał włosy, tarł twarz rękoma, a potem, gdy za chwilę miała się rozpocząć końcówka, po prostu wstał i z wściekłością zszedł ze sceny; poddał partię, choć wszyscy widzieli, że w kilka ruchów mógłby doprowadzić do sytuacji patowej. Kasparow ostatecznie przegrał lub zremisował wszystkie pozostałe partie i musiał oddać koronę. W kolejnych miesiącach stał się bardzo przybity i podejrzliwy. Twierdził, że „w maszynie musiał być ludzki umysł”. Domagał się od IBM dostępu do oprogramowania i sprzętu. Koniecznie chciał zobaczyć protokół z gry – zajrzeć do wnętrza Deep Blue, żeby zrozumieć, dlaczego maszyna podjęła taką, a nie inną decyzję. Chciał obejrzeć inne rozegrane przez nią partie. Bądź co bądź IBM miało dostęp do tysięcy jego własnych rozgrywek i nieograniczoną moc obliczeniową, aby przeanalizować wszystkie jego strategie, otwarcia i preferowane ruchy, podczas gdy Kasparow podszedł do gry na ślepo: nie widział ani jednej rozgrywki komputera i nie mógł nawet spojrzeć mu w twarz, aby z niej wyczytać prawdę. Jednakże gigant biznesu odmówił. Przeciwnie, maszynę szachową rozmontowano, a cały projekt został zarzucony. Rosyjski mistrz potrzebował rocznej przerwy, aby dojść do siebie, niezdolny pogodzić się z tym, co zaszło, ostatecznie powrócił jednak silniejszy niż kiedykolwiek i znów zaczął wygrywać. Porzucił szachy w 2005 roku, kiedy nadal uznawano go za najlepszego zawodnika na świecie, nadal był u szczytu swoich możliwości… i ­nadal miał obsesję na punkcie niezrozumiałego zachowania Deep Blue. Musiały minąć lata, zanim zaangażowani w projekt programiści z IBM wyznali, że ewidentny błąd podczas drugiej partii, błąd, który przyprawił Kasparowa o załamanie nerwowe, stanowił wynik zwykłej pomyłki w oprogramowaniu. Komputer, niezdolny do wyliczenia optymalnego posunięcia, wybrał je losowo.

Choć w środowisku szachistów panuje przeświadczenie, że wersja Deep Blue z 1997 roku była zdecydo­wanie słabsza od Kasparowa i że Rosjanin przegrał raczej z własnymi demonami, jej następcy, tacy jak Fritz, Komodo i Stockfish, wyewoluowali daleko poza granice ludzkich możliwości i stali się właściwie nie do pokonania. Wszystkie te programy grają w szachy zupełnie inaczej od nas. Nie polegają na kreatywności czy wyobraźni – wybierają najlepsze posunięcia na podstawie obliczeń wymagających gigantycznej mocy. Typowy profesjonalista potrafi przewidzieć z wyprzedzeniem dziesięć–piętnaście posunięć, ale systemy obliczają dwieście milionów pozycji na sekundę, czyli około pięćdziesięciu miliardów w cztery minuty. Algorytm polegający na liczeniu wszystkich możliwych wariantów nazywany jest, bardzo adekwatnie, algorytmem siłowym. Podczas gdy człowiek w walce o panowanie nad szachownicą wykorzystuje pamięć, doświadczenie, umiejętność abstrakcyjnego myślenia i rozpoznawania wzorów oraz intuicję, silnik szachowy w ogóle nie rozumie gry, którą prowadzi. Po prostu wykorzystuje całą dostępną moc, żeby prowadzić obliczenia, a decyzje podejmuje zgodnie z zestawem skomplikowanych reguł, ustalonych odgórnie przez programistów. Gdy tylko przeciwnik przesunie którąś z bierek na czarnym lub białym polu, komputer opracowuje drzewo wariantów złożone ze wszystkich możliwych przyszłości mogących wyniknąć z układu planszy. Drzewo się rozrasta, aż dotrze do końca gry, a komputer po prostu wybiera jedną z najbardziej pożądanych gałęzi. Po każdym ruchu pojawia się nowe drzewo, tak więc choć gra wciąż ewoluuje, system, o ile nie zabraknie mu mocy, zawsze patrzy w przyszłość wystarczająco daleko, aby pozostawać o krok (albo wiele tysięcy kroków) przed przeciwnikiem.