W gąszczu metropolii

Strojący miny z Beaune

Najgorsze miny, jakie w życiu widziałem, stroił człowiek,
którego spotkałem w Beaune. Jest to miejscowość tłumnie
odwiedzana przez turystów, ostrzegał nas pewien
turysta, sądząc, iż podzielamy jego samooszustwo, ponieważ
uważamy się za współczesnych nomadów tylko
dlatego, że podróżujemy wybranymi przez siebie drogami,
a nie korzystamy ze zryczałtowanych ofert biur
podróży. Nienawiść turysty do turysty przypomina nienawiść
prowincjusza do prowincjusza, prowadzi do najdziwaczniejszych
pomysłów na siebie jako podróżnika,
z których poszukiwacz przygód wyposażony w kartę kredytową
jest jednym z najwytworniejszych. Można go
spotkać wszędzie, powoduje ryzykowny tłok na pustyni
i w wysokich górach, a jego flota lubi atakować znane
wyłącznie jemu odległe wyspy na Pacyfiku. Nie mieliśmy
zamiaru nocować w Beaune, miejscowości tłumnie odwiedzanej
przez turystów. Jednak po wizycie w słynnym
Hôtel Dieu udaliśmy się na poszukiwanie kwatery w tym
dużym małym mieście.
Budując w 1443 roku Hôtel Dieu, burgundzki kanclerz
Nicolas Roulin i jego małżonka Guilon de Salins
zamierzali, zgodnie ze słowami kanclerza, ocalić po wsze
czasy swoje dusze przez spełnienie jakiegoś filantropijnego
uczynku. Zaprojektowany z wielkim rozmachem hotel
przez ponad sześćset lat służył za szpital dla ubogich,
którym zapewniano tutaj zarówno kurację medyczną,
jak i duchowe wsparcie. Gotycka sala chorych ma pięćdziesiąt
metrów długości i czternaście szerokości. Przy
obu dłuższych ścianach stoją łóżka, z których chorzy, nie
musząc wstawać, mogli patrzeć na zamykającą front sali
kaplicę z ołtarzem i uczestniczyć w mszy świętej.
Sklepienie stanowi wspaniały ostrołuk. Najciekawsze
w tej eleganckiej konstrukcji są drewniane belki
poprzeczne, zdające się wystawać z gardzieli smoków.
Wyrzeźbiono na nich na przemian zabawne twarze i groteskowe
łby zwierząt. Pierwowzorem twarzy były oblicza
znanych mieszkańców Beaune, a łby zwierząt, z których
każdy odpowiada konkretnej, bezmyślnie szczerzącej
zęby fizjonomii danego mieszkańca, miały choć trochę
ujawniać charakter osób, jakby po wsze czasy uwiecznionych
tutaj w ich nieprzyzwoitości. Zadziwiała nas
mądra funkcjonalność, z jaką wyposażono salę chorych
stosownie do jej medycznych potrzeb, a także duchowa
moc, z jaką kieruje się ona w stronę ołtarza. Najbardziej
jednak zdumiało nas to, że w budowli, poświęconej
dwom ważnym celom – leczeniu ciała i zbawieniu duszy –
znaleźliśmy tyle absurdu manifestującego się w drewnianej
konstrukcji sklepienia zawieszonego nad chorymi
i w szyderstwie w dwójnasób dotykającym majętnych
mieszkańców Beaune: raz w formie ich twarzy prowokujących
do uśmiechu i kpin, po wtóre zaś w postaci łbów
zwierząt, które obnażają chciwość, żądze, ograniczoność
i nikczemność obywateli miasta.
Pod tym sklepieniem ujrzałem go po raz pierwszy. Nie
kierował wzroku ku górze, nie spodziewał się, że można
tam coś odkryć, może nawet siebie samego. Szedł w orszaku,
bo w Hôtel Dieu każdy musi kroczyć w orszaku,
podążał za innymi, a ja podążałem za nim, z sali chorych
na dziedziniec honorowy, z którego ma się najlepszy widok
na szeroko rozgałęziającą się budowlę, na kolorowe
dachówki, świetliki ozdobione snycerką, płytki łupkowe
i gdzie z boku stoi studnia z filigranowymi ozdobami z kutego
żelaza. Podążałem za nim, podążającym za innymi,
z dziedzińca do mniejszej sali Saint Huguesa, w której
niegdyś umieszczano pacjentów i starców wymagających
dłuższej opieki, a stamtąd do sali Saint Nicolasa. Śmiertelnie
chorzy i umierający oczekiwali tam kresu życia.
Byliśmy też razem w aptece, kuchni oraz pomieszczeniach,
gdzie można obejrzeć wystawy pochodzących z zamierzchłych
czasów przedmiotów codziennego użytku.
Był mniej więcej w moim wieku, chudy dryblas o kanciastej
twarzy, miał krótko ostrzyżone włosy i kuriozalną
brodę biegnącą w postaci cienkiej białej kreski od dolnej
wargi do podbródka, niczym bolesne nacięcie. Zdawał się
bardzo zainteresowany, wyciągniętą ręką pokazywał stojącej
obok kobiecie coś na fasadzie, a po chwili, gdy stanęli
przed nożycami do amputacji, eksponatem z XVIII wieku,
na jego twarzy pojawił się bolesny grymas, przyprawiający
kilkoro dzieci o przerażenie, później zaś przyłączył
się do grupy mężczyzn, którzy na dziedzińcu postanowili
zapalić papierosa.
Wieczorem zobaczyłem go ponownie. Opuściwszy
Hôtel Dieu, udaliśmy się na spacer po mieście i wyszliśmy
poza krąg, który stary, zachowany prawie w całości
mur miejski zatacza wokół centrum. Plac Madeleine jest
kwadratowy i okolony platanami. Znaleźliśmy tam Auberge
Bourguignonne, która za nieotynkowanym murem
z tysięcy jasnych kamieni skrywa niewielki hotel
i restaurację. Kiedy po ósmej wieczorem weszliśmy do
jadalni, była wypełniona prawie do ostatniego miejsca.
Francuskim obyczajem stoliki stały tuż obok siebie, tak
że symboliczną granicę między nimi wyznaczał jedynie
wąski odstęp. Kto tutaj siada, nie pozdrawia ludzi przy
sąsiednich stolikach, nie słucha, co mówią; mimo że siedzą
jakieś pół metra od niego, nigdy nie śmiałby wniknąć
w ich rozmowę, w ich rewir, podobnie jak oni go nie słuchają
i beznamiętnie kontynuują temat swojej rozmowy,
niezależnie od tego, co on robi przy swoim stoliku. Na
takim porozumieniu bazuje kultura francuskich restauracji,
bistr, wypełnionych stolikami i krzesłami, a mimo
to niebędących miejscami intymnymi.
Mężczyzna z ostro zaznaczoną kreską brody był jedyną
osobą, która w tej restauracji spożywała kolację
samotnie. Spostrzegłem to, zanim sami zajęliśmy miejsca,
a co to znaczy, zrozumiałem intuicyjnie już na chwilę
przed tym, gdy wyobraźnia zaczęła mi podpowiadać różne
przerażające możliwości. Siedział przy stoliku ustawionym
na ukos, na lewo ode mnie, może w odległości
czterech metrów. Zerknąłem nad prawym ramieniem
żony i spojrzałem mu prosto w twarz, na której było
widać nieustanne poruszenie, gdyż odzwierciedlały się
na niej najrozmaitsze, trudno wytłumaczalne przypływy
uczuć. Kiedy my zaczęliśmy przystawki, on był zajęty
spożywaniem drugiego dania, ale jeszcze bardziej poszukiwaniem
kogoś, kto uwolniłby go od przymusu jedzenia
w samotności. Posilający się w samotności człowiek nie
wiedział bowiem nic o symbolicznej granicy, której należy
przestrzegać w takiej restauracji jak ta, i rozumiał,
że ową przestrzenną bliskość może potraktować jako
zaproszenie do znalezienia sobie towarzystwa. Najpierw
podjął próbę zbliżenia się do pary siedzącej na lewo od
niego, najwyraźniej mieszkańców Beaune, którzy jednak
nie mieli szczególnej ochoty na to, żeby jakiś obcy
przybysz wprowadzał im tu swoje obyczaje. Opryskliwie
zareagowali więc na jego chęć nawiązania rozmowy
o wniesionych potrawach, rzucili mu w odpowiedzi
zaledwie kilka słów, po czym natychmiast przerwali tę
krótką wymianę zdań, nie przejmując się tym, że ignorują
kogoś siedzącego w ich pobliżu. Mężczyzna, jak powoli
zaczęliśmy wnioskować, pochodził z Holandii, jego
francuszczyzna brzmiała znośnie, a niemiecki, w którym
zagadnął turystów siedzących z prawej strony, również
niezgorzej. Dwoje Niemców, elegancka dama może około
pięćdziesiątki i rosły jegomość z tendencją do otyłości,
młodszy od niej o osiem lub dziesięć lat, dali się skusić
do wymiany poglądów na temat kuchni i hotelarstwa we
Francji, później jednak zaczęli sączyć słowa oszczędniej,
i to nie tylko ze względu na sąsiada, ale także jedno do
drugiego, nie mając już pewności, że dalszą rozmowę
będą toczyć wyłącznie ze sobą. Opuścili lokal wcześniej
niż inni goście, a pozdrowienie przesłane mężczyźnie,
który tak ochoczo chciał się sprawdzić jako ich towarzysz
podczas kolacji, wypadło nader powściągliwie, jak to
przystoi dwojgu uciekinierom.
Teraz siedzi sam, usiłuje się czymś zająć, po raz kolejny
sprawdza butelkę wina, fraternizuje się z kelnerem, wodzi
oczami po sali, szukając pomocy, żądny natrafić na choćby
jedno spojrzenie, które by nie unikało jego wzroku, ale
go nie znajduje, pozostaje wśród gości tej restauracji wyłącznie
sam ze sobą i chociaż pewnie zdarzało mu się to
często w życiu, najwyraźniej jeszcze do tego nie przywykł.
W chwili gdy przynoszą mu deser, mówi już pod nosem
do siebie i w gęstą pustkę sali, wykonuje gwałtowne ruchy,
przeciąga się to w jedną, to znów w drugą stronę, później
do przodu przez pół stołu, aby znów odskoczyć, tak że
aż trzeszczy oparcie jego krzesła.
Na twarzy mężczyzny, która do tej chwili co kilka sekund
zmieniała wyraz i była w nieustannym ruchu, maluje
się raptem niesamowita zmiana. Gość z gwałtownym
wysiłkiem napina prawie wszystkie mięśnie, tak że jego
oblicze zastyga we wstrząsającym grymasie. Kanciasty
podbródek przyciska się do piersi tak, że wylewają się
spod niego wałki szyi, wargi zaciśnięte jakby w skurczu
zamykają usta, od górnej wargi prowadzą po obu stronach
niby wyżłobione w ciele fałdy do samego podbródka,
który zdaje się wzdymać i jest przedzielony kreską białej
brody. Bruzdy nosowo-wargowe
ciągną się od odgiętych
skrzydełek nosa niczym dwa duże łukowate nacięcia
aż do ust, gdzie łączą się z wyżłobieniami prowadzącymi
do podbródka. Sam nos jest tak mocno pomarszczony,
że jego nasada tworzy wraz z boleśnie zaciśniętymi
powiekami zniekształcone zgrubienie, na którym nieomal
wydobywa się na zewnątrz mnóstwo drobnych
zmarszczek w kształcie kurzych łapek.
Jestem świadkiem psychicznej katastrofy, imponującego
spektaklu umęczonej natury, w sali zapadła przenikliwa
cisza, nie dochodzi brzęk naczyń ani sztućców, nie
dźwięczą kieliszki i nikt się nie śmieje, wydaje mi się, że
w tej ciszy słyszę ruchy mięśni samotnie jedzącego gościa,
ich pracę nad skurczami, zgrzytanie zębów, zadyszkę
z wysiłku, jaki oznacza dla niego teatr, w którym on sam
wystawia się na pokaz.
Jeszcze nigdy nie widziałem tak dramatycznej mimiki,
nawet jako dziecko, kiedy w deszczowe dni ferii urządzaliśmy
mistrzostwa świata w strojeniu min i okoliczne
dzieciaki prześcigały się w wymyślaniu najróżniejszych
grymasów. Całe oblicze jedzącego samotnie człowieka
wydaje się nadęte i skurczone zarazem, zniekształcone
przez jakąś niezwykłą siłę. Grymas, w którym zastyga,
jest wieloznaczny, stanowi wyraz bezbrzeżnej rozpaczy,
ale także skrywanej pychy, i chociaż mężczyzna, który
wcześniej był tak niespokojny, siedzi teraz nieruchomo
jak odlany ze spiżu i żadne drgnienie nie ożywia jego
skamieniałej twarzy, czuję, że co kilka chwil przyobleka
inną minę, tak iż wydaje mi się, że się uśmiecha, a potem
znowu że płacze, w pewnym momencie zaś mam wrażenie,
iż widzę przed sobą złośliwość w czystej postaci,
a potem prawdziwy ból.
„Czemu stroisz takie okropne miny?”, zapytała mnie
żona. Słysząc, jak rozmawiam z kimś przez telefon, przeważnie
domyśla się ze względu na moją pozbawioną
charakteru skłonność do naśladownictwa, kto jest moim
rozmówcą i czyj ton, tempo mówienia albo dialekt nieświadomie
przejmuję. Chociaż nigdy wcześniej nie widziałem
nikogo, kto by w tak niekontrolowany sposób
zatracił się w swojej mimice, byłem jednak pewien, że
już znam ten grymas. Ale ani tego wieczoru, ani żadnego
z kolejnych nie odgadłem, z czym ma to cokolwiek
wspólnego.
(...)