Niemcy na peryferiach Europy

Wędrówki przez Litwę, Spisz i brzegiem Morza Czarnego

1
Kiedy przybyliśmy do Wilna, było zimno i ponuro. Hotel leżał jakiś kilometr od Starówki, w dzielnicy, która w czasach sowieckich nosiła nazwę Šnipiškës, obecnie zaś została przez niektórych mieszkańców ochrzczona mianem Manhattan. Ponure szkielety pięciu czy sześciu drapaczy chmur sterczały na tle czarnego nieba, a na szerokich, zamkniętych jeszcze dla ruchu drogach dojazdowych pracowały w świetle potężnych reflektorów walce, spychacze gąsienicowe i młoty pneumatyczne. Nowy ratusz jako pierwszy z drapaczy chmur osiągnął zakładaną wysokość, podczas gdy wznoszący siedzibę Europa Business Centre będą potrzebowali jeszcze kilku miesięcy, żeby dociągnąć do przewidzianych stu czterdziestu sześciu metrów i trzydziestu trzech pięter, tak by mogła ona stać się najwyższym budynkiem w krajach nadbałtyckich. Czynny był już Forum Palace z nocnym klubem, studiem fitnessu i krytym basenem, miejscami rozmaitych przyjemności, pozwalającymi się odprężyć i pooglądać piękne ciała, oraz hotel Ravel, na którego dwudziestym drugim piętrze w SkyBarze przesiadują stołeczni bogacze, a ciekawscy zaglądają tutaj, by się dowiedzieć, co tu dają, i popatrzeć na miasto z góry. Krążyła plotka, że oprócz Forum Palace oraz sąsiadującego z nim hotelu Sarunas również SkyBar należy do Šarűnasa Marčiulionisa, koszykarza, który dorobił się majątku w USA. Jednakże młodzi mężczyźni, zatrudnieni jako windziarze i szatniarze, wyglądali tak, jakby nie spędzali wolnego czasu na wrzucaniu piłek do koszy, tylko z pasją tłukli się po mordach. Nie kryjąc wściekłości, przekazywali gości w ręce miłych dziewcząt w kusych spódniczkach, które to dziewczęta prowadziły następnie klientów na miejsca, przydzielając im je według jakiegoś zagadkowego klucza. Wychyliliśmy po kilka kieliszków, pogapiliśmy się na miasto położone wśród wzgórz i ustępując po godzinie miejsca kolejnym osobom, zapłaciliśmy tyle, ile wynosi połowa miesięcznej pensji litewskiej nauczycielki. Przez upiorny Manhattan, gdzie na szerokim, zamkniętym dla ruchu bulwarze, Konstitucijos prospektas, pracowały grubo opatulone postaci, nieme w ogłuszającym huku maszyn, wróciliśmy pieszo do hotelu. Dookoła wznoszono biurowce i hotele sieci międzynarodowych, podczas gdy w historycznym centrum, na drugim brzegu rzeki Wilii, zamykającej Starówkę od północy i zachodu, hotele świeciły teraz pustkami, a przed niejedną wspaniałą, ale niszczejącą budowlą tablica zachęcała do wynajmowania po przystępnej cenie powierzchni biurowych. Również w naszym hotelu spośród około stu pokojów zajęte było co najwyżej dwadzieścia, a w barze, gdzie u wejścia widniał napis: Europe­‑Bar, where Vilnius meets the 21th century, goście siedzieli tylko przy jednym stoliku, który cały czas miało na oku trzech kelnerów. W pokoju panował lodowaty ziąb. To, że przyjechałem na Wschód, zrozumiałem dopiero w chwili, gdy w telewizyjnej prognozie pogody pokazano na mapie opady śniegu nad Mińskiem. Ale co to znaczy Wschód? Wilno nie leży na wschodzie, lecz w odległości niespełna trzydziestu kilometrów od środka kontynentu.

2
W wieku dziesięciu lat Luise Quietsch zatraciła ojczysty język, a odnalazła go znowu, mając lat czterdzieści pięć. W roku 1950 była przekonana, że całe wcześniejsze życie tylko jej się przyśniło, dawno już zapomniała, że kiedykolwiek mówiła po niemiecku. Wzrastała wówczas od pięciu lat w litewskiej rodzinie, u szewca i nauczycielki, ludzi, którzy mieli dwoje dorosłych dzieci i rozmawiali z nią wyłącznie po litewsku. Początkowo w ogóle nie rozumiała tego języka, ale bardzo szybko się go nauczyła. Litewskie małżeństwo przygarnęło ją w 1945 roku, gdy jako niespełna sześcioletnia dziewczynka, potwornie zaniedbana i skrajnie wyczerpana z głodu, skradała się pod ich domem, żebrząc o coś do jedzenia. Luise zaliczała się do tak zwanych Wolfskinder, nieprzebranego mnóstwa niemieckich „dzieci-wilków”, które w zawierusze dogorywającej wojny docierały z Prus Wschodnich na Litwę. Jedne z oddziałami Armii Czerwonej, inne na dachach pociągów, wiele pieszo, z rodzeństwem, w sforach sierot, których matki zmarły z głodu, na tyfus albo zostały zgwałcone i zabite. Te bandy tworzyły dzieci od trzeciego do czternastego roku życia, osierocone pod koniec wojny, która nagle wygnała ich i popędziła wraz z tysiącami ludzi uciekającymi na Zachód przed ciągnącymi przez wsie i plądrującymi je doszczętnie czerwonoarmistami lub niedobitkami oddziałów SS, które urządzały nagonki na dezerterów. Prusy Wschodnie były dawną prowincją położoną między Królewcem a Tylżą, należącą niegdyś do Księstwa, potem do Królestwa Prus, wreszcie do Rzeszy Niemieckiej. Zawsze jednak był to kraj wielu narodów. Tutaj znaleźli schronienie protestanci, którzy uciekli z Salzburga. Tutaj szukali szczęścia holenderscy menonici. Także wielu zamieszkujących ten kraj rodowitych Litwinów było potomkami zbiegów z zagarniętej przez carską Rosję Litwy, których skusiła panująca tu w XIX wieku wielce wychwalana wolność. Wprawdzie Prusy Wschodnie późno stały się terenem działań zbrojnych, ale ich rozmiary były straszliwe. Wojna, która zaczęła się w Niemczech, dogasała właśnie tutaj, na wschodnich kresach Rzeszy Niemieckiej. Trwało to jeszcze przez wiele lat i oznaczało samowolne akcje karne, deportacje oraz czystki etniczne. Jesienią 1944 roku do kraju wtargnęła Armia Czerwona, zatrzymując kolumny uchodźców. W niektórych miejscowościach dokonywano masowych rozstrzeliwań, gdzie indziej wybierano najsilniejszych i pędzono ich w głąb Związku Radzieckiego, skąd wielu nigdy nie wróciło, a inni wrócili dopiero po dziesięciu latach. Kto przeżył i nie został deportowany, otrzymał nakaz, by udać się w strony ojczyste, do wsi w Prusach Wschodnich, które wraz ze zniszczonym Królewcem przyznano na konferencji w Jałcie Związkowi Radzieckiemu. W 1948 roku wszystkich bez wyjątku repatriantów wypędzono z Kaliningradzkiej Obłasti, która aż do rozpadu państwa radzieckiego była zamkniętą strefą wojskową i od tej pory pozostaje rosyjską enklawą, tak że z terytorium Rosji można do niej dotrzeć jedynie przez Litwę, Polskę lub Morze Bałtyckie. W roku 1945, po wojnie, podczas której z powierzchni ziemi zostały wymazane całe miasta, spustoszone kraje, a zwłoki piętrzyły się w stosach, osierocone dzieci z Prus Wschodnich nie mogły liczyć ani na zainteresowanie, ani na współczucie. Jako mali „bandyci” w łachmanach sami musieli troszczyć się o przetrwanie. Ich ojcowie polegli albo dostali się do niewoli, a matkom, które zwykle pierwsze umierały z głodu, bo sobie odejmowały od ust, by nakarmić dzieci, często własnymi rękami kopali groby. Luise Quietsch pochodziła z przysiółka o nazwie Schwesterndorf i po śmierci matki i ciotki wyruszyła w drogę wraz z rodzeństwem. Miała pięć lat i nieustannie powtarzała sobie to, co przykazała jej konająca matka: „Jestem Luise Quietsch”. Pewnego dnia gdzieś w drodze zgubiła rodzeństwo, powlokła się więc dalej z innymi dziećmi przez opuszczone wsie, w których malcy brali wszystko, co tylko znaleźli; mijała chłopskie zagrody, gdzie częstokroć przygarniano jedno z dzieci, bo chłopi mieli dobre serca lub potrzebowali rąk do pracy, albo też z obu powodów. W ten sposób rozstawały się rodzeństwa, z których na ogół najstarsze przysięgało wcześniej, że dopilnuje, aby wszyscy trzymali się razem. Siostry i bracia tracili się jednak z oczu na wiele lat, niekiedy na zawsze. Luise Quietsch nie wiedziała, gdzie się znajduje ani że wywędrowała z Prus Wschodnich do kraju o nazwie Litwa i dotarła w okolice Kowna. Pamięta, że przez jakiś czas szła z żołnierzami radzieckimi i przemieszkiwała w rosyjskich koszarach, a także to, że potem pojawili się ludzie, którzy ją przygarnęli. Traktowali dziewczynkę surowo, ostro, a gdy była nieposłuszna, mówili, żeby pakowała manatki i ruszała z powrotem na żebry. Nigdy jednak nie spełnili groźby, że wyrzucą ją na ulicę, toteż pewnego dnia zapomniała powtarzać sobie, że nazywa się Luise Quietsch. Miała wystarczająco dużo zajęć, od pierwszej klasy musiała uczyć się języka litewskiego, a od drugiej także rosyjskiego, bo Litwa była teraz częścią ZSRR. W wieku dziesięciu lat, mówi Luise, zatraciła już znajomość niemieckiego i była przekonana, że martwą matkę i utracone rodzeństwo tylko sobie wymyśliła. Wierzyła, że nazywa się Alfreda Pipireite i mieszka z prawdziwymi rodzicami, a Kowno jest jej rodzinnym miastem. Miała czterdzieści pięć lat, gdy pewnego dnia 1985 roku, wracając wileńską ulicą do domu z ministerstwa, gdzie pracowała, przechodziła obok sklepu z zabawkami i niespodziewanie nazwała wiszącą na wystawie drewnianą zabawkę Hampelmann – „pajacyk”. Słowem, którego nie wymawiała już od dawna, słowem pochodzącym z języka zapomnianego trzydzieści pięć lat wcześniej (...)