Via Carpatia

Podróże po Węgrzech i Basenie Karpackim

Jechaliśmy pod turulem, niebo zaciągało się brudnymi chmurami, patrzyłem na blokowiska miasta Tatabanya pod nami i myślałem o tym końcu, a nie początku czy choćby środku. Bo oczywista była dla mnie perspektywa, że tutaj, gdzieś na przedpolach Wiednia, gdzieś pomiędzy Karpatami a niemieckością, zaczyna się właściwa Europa. W takiej perspektywie się wychowałem i zdaję sobie sprawę, jak bardzo może ona drażnić Ukraińców czy rosyjskich zapadników, nie wspominając już o takich Gruzinach, którzy w Batumi za halą koncertową w samym centrum miasta postawili sobie wielki billboard z napisem: „Georgia is Europe”, ale żeby tę Georgię zmieścić w rzeczonej Europe, trzeba było wywalić z niej kawał Półwyspu Iberyjskiego łącznie z całą Portugalią.

Geza, myślałem, patrząc na ten ultraśrodkowoeuropejski krajobraz za oknami, przezroczysty wręcz, ujednolicony europejsko, tak, Geza był czuły na punkcie swojej europejskości. Ale nie wszyscy Węgrzy mieli w sobie taką czułość. Węgrzy, w przeciwieństwie do Polaków, dorobili się już bowiem swojego „wielkiego patrzenia na Wschód” połączonego z odrzuceniem Zachodu.

Panturanizm, idea jedności wszystkich ludów „turańskich”, czyli na przykład ludów tureckich, stepowych czy poststepowych, ale także ugrofińskich – pojawił się jako odpowiedź na otaczający Węgry „pangermanizm” i „pansłowianizm”. Od turanizmu odkleiło się wiele ruchów pobocznych, między innymi takie, którym nie odpowiadało stepowe i barbarzyńskie pochodzenie Węgrów i za swoich praprzodków uznawali Sumerów, Partów (Jezus jako partyjski książę, czyli pra-Węgier, jest swego rodzaju ikoną tego typu poglądów) albo nawet, czemu nie, kosmitów. Powstawało i powstaje wiele naukowych i pseudonaukowych traktatów próbujących łączyć język węgierski z rozmaitymi językami świata, w tym indiańskimi. Naukowo i lingwistycznie najbardziej uzasadnione jest wywodzenie jego źródeł z grupy języków ugryjskich, ale i to nie wszystkim odpowiada: najbliżsi językowo krewni Węgrów, Chantowie i Mansowie, spokojne, zrusyfikowane narody żyjące u podgórzy Uralu na zachodniej Syberii, nie przemawiają tak do wyobraźni jak potęga ludów tureckich, władców stepu i zdobywców Konstantynopola, których języki, jeśli popatrzeć na mapę, ciągną się od Oceanu Lodowatego po Chiny i przez całą Azję Środkową. I choć trudno podważać teorię o uralskim pochodzeniu języka węgierskiego, prawdą jest, że można w nim znaleźć mnóstwo turkizmów, od rzeczonego oroszlana/aslana po, nawet, turula: Węgrzy, w czasie, gdy wędrowali przez azjatyckie stepy do „nowej ojczyzny”, mieszali się z wieloma ludami, w tym turkijskimi. Zresztą, gdy osiedlili się w Panonii i przyjęli chrzest, bazyleusi bizantyńscy nazywali ich królów „królami Turków”, a ich krainę – Turcją.

Ale żeby tylko Turcja. Odniesieniem dla panturanisty może być wszystko, co na wschodzie, łącznie z Mongolią i Japonią, łącznie z Ameryką, zasiedlaną przecież ze wschodu na jeszcze głębszy wschód przez Cieśninę Beringa. Wschód, nie Zachód, jest miejscem, w którym węgierscy panturaniści szukać mogą dawno zapomnianych braci.

I w tym kierunku niektórzy romantyczni Węgrzy, „najbardziej samotny lud w Europie”, poszukujący wsparcia i poczucia potęgi, kierowali swoją uwagę. A często także swój żal, bo jak każdy peryferyjny lud, w dodatku graniczący z ekspansywnymi i cywilizacyjnie rozbuchanymi Germanami, musieli mieć na tle Zachodu kompleksy. A był to czas swojego rodzaju konkurencji z Niemcami w ramach dwuczłonowego imperium austro-węgierskiego. Węgrzy, aby dorównać swoim c.k. partnerom, nie tylko szybko i efekciarsko musieli rozbudować swoją stolicę – Budapeszt, ale i podciągnąć się w wielu innych kategoriach. Stare Węgry były przecież krajem europejskiego końca, rzeczywistym wstępem do o wiele bardziej wietrznej i luźniej cywilizowanej Azji, zupełnie jak Rzeczpospolita i Wysoka Porta: bogata szlachta, biedni i uciemiężeni chłopi, rachityczne mieszczaństwo i wielkie, niezabudowane przestrzenie, ciemne, przerażające noce i legendy o wilkołakach i wampirach. Nagle w ciągu kilkudziesięciu lat należało się przestawić na tryb „Europa Zachodnia”: dogęścić przestrzeń, dohistorycyzować miasta, domonumentalnić place i pałace, podnieść jakość życia prowincji. Pod wieloma względami się udało, dlatego Węgry prezentują się bardziej „europejsko” od południowych, wschodnich i północnych sąsiadów. Ale to wszystko dopiero pieśń drugiej połowy XIX wieku.

Wyobrażałem sobie tę wielką, płaską równinę od Mongolii przez Kazachstan, Rosję i Ukrainę, ciągnącą się – z przerwą na Karpaty i Przełęcz Werecką – aż tutaj, po Dunaj, i starałem się zobaczyć to właśnie jako całość. Właściwie step ten musiał być przez wieki o wiele bardziej kulturowo spojny niż wyobrażona europejskość, z tą zieloną bądź białą pustką przecinaną rzadkimi śladami kół wozu odciśniętych w błocie, tą rachitycznością drewnianych wsi i posiołków, z peryferyjnością miast, nawet takich, które uznawane były za główne, z tą naśladowaną mniej lub bardziej udolnie wielkomiejską „zachodniością”, która w porównaniu z wiejskością wyglądała groteskowo. Wystarczy pooglądać dziewiętnastowieczne zdjęcia polskich czy rumuńskich chłopów, karpackich górali czy stepowych pasterzy, w tym te robione przez ich rodaków z wielkich, zeuropeizowanych miast, by widzieć doskonale, że nie różnią się specjalnie od dziewiętnastowiecznych zdjęć Indian robionych przez amerykańskich fotografów. Czy mieszkańców Azji Środkowej. Próbowali się różnić ci zeuropeizowani, mieszczańscy Europejczycy, powbijani w garnitury, obuci w miejskie trzewiki. Ale zachodni podróżnicy, jeżdżący – na przykład – po dziewiętnastowiecznej Polsce, widzieli w rysach twarzy warszawiaków „półazjatyckie rysy”. Może i nieprzypadkowo diabeł i wampir w zachodniej kulturze masowej mają twarz wschodnioeuropejskiego arystokraty.

Nic dziwnego, że takie położenie Węgier i tak wysoko zawieszona poprzeczka mogła rodzić frustracje. Wiedeń to Wiedeń, Zachód to Zachód, a Węgrzy zawsze tu, pomiędzy, zawsze rozciągnięci pomiędzy próbą udowodnienia, że wcale nie są od Zachodu gorsi, a próbą tłumaczenia, że jeśli jednak pod jakimiś względami odstają, to dlatego, że za ten Zachód krew przelewali i nie mieli kiedy doskonalić stylów architektonicznych, szkół filozoficznych i budować machin latających. W miejscu bitwy pod Mohaczem, pomiędzy figurami Turków wyglądającymi jak ze złego snu Davida Lyncha, objuczonymi siatkami pełnymi węgierskich głów, można znaleźć wypisane hasła o tym, że Węgrzy broniący zachodniego chrześcijaństwa przed niewiernymi zostali przez rzeczonych niewiernych zawleczeni na arkanie z powrotem na Wschód, co było przyczyną ich zapóźnienia względem Zachodu.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.