U nas każdy jest prorokiem

O Tatarach w Polsce

Mało kto wyróżniał się na prześwietlonych czarno-białych zdjęciach. Fotografia z połowy lat siedemdziesiątych przedstawia grupę turystów. Wszyscy jak w mundurkach, mimo że założyli marynarki i żakiety. Oko mimowolnie wychwytuje jedną postać – kobietę, która zarzuciła na ramiona chustę w geometryczne, chyba trójkątne, wzory. To Dżennet Skibniewska. Przyjechała z wycieczką do Leningradu. W tym mieście wydała sześćdziesiąt lat wcześniej swój pierwszy krzyk.

W schyłkowych latach belle époque, kiedy Petersburg przyciągał ludzi z całego imperium jak gigantyczny magnes, do metropolii nad Newą przyjechała Helena Bajraszewska, praprawnuczka rotmistrza jazdy tatarskiej i potomkini żołnierzy spod Grunwaldu. Jej ojciec Lucjan prowadził kancelarie notarialne w rodzinnym Wołkowysku, Grodnie i Sokółce, był też właścicielem kilku majątków. Wraz z żoną Zofią wiedli stateczne, konserwatywne życie ziemian. Doskonale rozumieli czas swój i swoich dzieci. Córkę wysłali na uniwersytet jako jedni z pierwszych Tatarów.

Zanim Helena rozpoczęła studia romanistyczne, w ministerstwie rolnictwa zatrudnił się Wassan Girej- Dżabagi, absolwent agronomii po Politechnice Ryskiej i stypendium w Niemczech, a także poliglota z zacięciem dziennikarskim. W jednej z gazet miał już własną rubrykę o najnowszych trendach w rolnictwie. Jego dziadek  Eldżi Dżabagi usłyszał wyrok śmierci za sprzyjanie Szamilowi, liderowi walczących o wolne państwo Inguszów. Po ucieczce z więzienia Eldżi ukrył się wysoko w górach i postanowił, że jego synowie będą się uczyć, a nie walczyć.

Na początku XX wieku powstało w Petersburgu Koło Akademików Muzułmanów Polskich. Z tego środowiska będzie się wywodził trzon międzywojennej elity polskich Tatarów: Jakub Szynkiewicz i bracia Kryczyńscy. To oni zaprosili Helenę do wnuka Szamila na organizowany z okazji zakończenia postu bal bajramowy. Kiedy przyszła, wszyscy patrzyli na popisy Wassana. „Na palcach tańczył jak baletnica” – napisze po latach Dżennet, wspominając słowa matki. Helena wbiła wzrok w „dzikiego Kaukazczyka”.

Ach, co to był za ślub! Nie ślub nawet, lecz trzydniowe widowisko. W powiatowym Wołkowysku zjawił się cały ród Dżabagich. Mieli do pokonania dwa i pół tysiąca kilometrów, musieli podróżować co najmniej półtora tygodnia. Pociągami przywieźli konie, żeby dać pokaz dżygitówki – ekwilibrystyki na pędzących koniach. Jeźdźcy kaskaderzy zeskakiwali z galopujących wierzchowców, zwisali u ich boków, wykonywali obroty w powietrzu. Były tańce, a nawet strzelanina. Imam z Kruszynian życzył nowożeńcom szczęścia i dostatku.

Sześciopokojowego mieszania w Petersburgu młoda para nie zdążyła urządzić. Po wybuchu rewolucji lutowej Wassan wyruszył do Inguszetii. Pojawiła się szansa, na którą czekali jego dziadowie: możliwość utworzenia niepodległego państwa. Dżabagi został ministrem skarbu Republiki Górskiej Północnego Kaukazu. Jej rząd utrzymywał się z pomocą Turcji przez trzy lata. Efemeryczne państwo zwalczali zarówno białogwardziści Denikina, jak i bolszewicy.

Gdy Wassan zajmował się polityką, Helenie skończyły się oszczędności. Koniec ancien régime’u w Petersburgu oznaczał dla niej i dwóch córek, starszej Halimat i młodszej Dżennet, palenie w piecu porąbanym fortepianem. Wassan ściągnął je na Kaukaz, umieścił w górskiej kryjówce, a sam wyruszył z poważnymi zamiarami do Paryża na konferencję wersalską. Kiedy jednak inni pili szampana, on całymi garściami przełykał gorzkie pigułki, bo żaden poważny gracz nie chciał uznać jego republiki. Wiedzieli o tym w Moskwie. Zemsta nowych panów była – w zależności od przekazu – sroga: wydano zaoczny wyrok śmierci, lub też wyjątkowo łagodna: Wassan dostał jedynie zakaz wjazdu do kraju.

Najbardziej zaufani z zaufanych pomogli Dżabagiemu ściągnąć do Paryża rodzinę. Wysłali karawanę, z którą Helena, Halimat i Dżennet pokonały góry (dziewczynki podróżowały w koszach przytwierdzonych do osiołków) i dotarły do Batumi. Pojawiły się w porcie w chwili, gdy odpływał ostatni statek na Zachód. Tragarze zdołali przeładować kufry poza nabrzeżem, a spóźnione pasażerki wskoczyły na pokład tak, jak Zbyszek Cybulski wskakiwał do pociągów na planie Salta i Pokolenia.

4

Rodzina Dżabagich to uchodźcy. Do Polski przyjechali jako obywatele gruzińscy. Wassan dostał pracę w „Kurierze Warszawskim” i niemal od razu objął placówkę korespondenta zagranicznego w Stambule. Dziewięcioletnia Dżennet zaczęła naukę w gimnazjum imienia  Emilii Plater, gdzie natychmiast dostała lekcję gościnności. Koleżanki nękały ją pytaniami: Czy muzułmanie modlą się do butów? Czy śpicie na dywanie? Ile żon ma twój ojciec? Czy matka jest w haremie? Oglądały ją jak w zoo, aż wreszcie najstarsza przyniosła kubek z zimną wodą. Ochlapała, jak kropidłem, przerażoną twarz Dżennet.

–  Ochrzciłyśmy cię! – krzyknęły. – Właśnie przestałaś być muzułmanką, więc ojciec nie otworzy ci drzwi!

Uwierzyła im. Trzęsła się z zimna i ze strachu. Uspokoił ją woźny. Powiedział, że to się nie liczy, bo woda nie była święcona.

Wróciła do domu z kołataniem serca, dostała dreszczy, ale nie pisnęła słowa. Ojciec zadzwonił po lekarza.

Wassan Girej był zasadniczy, ale nie na tyle, by nazywać go ortodoksyjnym. Jako gorliwy muzułmanin przestrzegał postów i trzymał się z dala od alkoholu. W życie rodziny wprowadził dość osobliwa regułę – zakaz rozmów przy stole w obecności ojca. Wassan nie wychodził z córkami na spacery i nigdy ich nie całował, sądząc, że okazywanie czułości dzieciom jest oznaką słabego charakteru. Gdy wchodził do pokoju, dziewczynki musiały wstać i odpowiadać na pytania. Gdy dorastały, zapowiedział, że wyszuka im mężów. „Drżałam na myśl o tym. I wtedy postanowiłam, że jednak ja ułożę swoje życie inaczej” – mówiła Dżennet podczas wykładu w Gdańsku, będąc już na emeryturze.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.