Szkielet białego słonia

Mozambijczycy wierzą, że duchy przodków mają ogromny wpływ na ich życie. A zostawieni sami sobie mogą się zemścić na potomku, który o nich zapomniał. Kiedy nie wiedzą, co zrobić, Afrykanie udają się do curandeiros lub feiticeiros, mających kontakt z siłami nadprzyrodzonymi. Mogą oni uzdrowić, pomóc, ale również rzucić klątwę i namieszać w życiu. Zdarza się, że człowiekowi nagle umiera jedno dziecko, potem następne i kolejne. Wystarczyła kłótnia z sąsiadem i jego wędrówka do miejscowego czarownika, by parę dni później posypała się lawina nieszczęść. Wierzyć, nie wierzyć? Na początku kwietnia 2015 roku dziennik „Notícias” podał, że w ciągu trzech pierwszych miesięcy jedynie w prowincji Gaza samobójstwo popełniło dwadzieścia sześć osób. Jedną z przyczyn miały być właśnie rzucane (i spełniające się) przez innych klątwy. Dlatego ostrożnie waży się to słowo w ustach, zanim się je wypluje. Wypowiedziane nie w porę wpędza w kłopoty. W Tarasie z uroczynem Mia Couto napisał: „Biali nie pokonali nas bronią. Stało się tak, gdyż my, Mozambijczycy, wierzyliśmy, że duchy przybyszów są starsze od naszych, że czary Portugalczyków mają większą moc. Dlatego pozwoliliśmy im rządzić. A kto wie, może ich bajki były bardziej czarowne?”.

Od 1974 roku na cmentarzu nie pochowano ani jednego człowieka.

Afonso opowiada:

– Najpierw były tu kwiaty, przychodziły rodziny, rozbrykane dzieci z trudem stojące w miejscu, podrygiwały nerwowo, przydeptując trawę. Potem pierwsza wojna i mniej kwiatów, coraz mniej ludzi, dzieci brak. Później nagła cisza. Potem kolejna wojna, a tu wciąż cisza. A później cmentarz zaczął się rozkładać i wysuszać, kamienie stukały o kamień, drewno o drewno, aż przyszedł pożar i wypalił wszystko, co jeszcze zostało.

Teraz znów cisza.

– Co tu będzie? Różnie mówią. – Afonso M. wzrusza ramionami. – Cmentarz zostanie przerobiony albo na park miejski, albo centrum handlowe.

I jedno, i drugie terytorialnie mogłoby pasować – cmentarz położony jest przy jednej z głównych alei Maputo, dziś imienia Eduardo Mondlanego (założyciela FRELIMO), kiedyś Manuela Pinheiro Chagasa, na cześć dziennikarza, poety, pisarza i ministra marynarki w czasach podziału kontynentu afrykańskiego pomiędzy europejskie państwa.

– Co duchy na to? Ciii, nie wiem. – Afonso M. kładzie palec na ustach.

O duchach opowiadał mi też chłopak z recepcji hostelu, w którym się zatrzymałam. Mówił, że wszelka niepewność, niechęć, strach, uprzedzenia i niecierpliwość oraz idące za nimi problemy biorą się ze złego układu z przodkami. Wskazywał na białych, którzy tu mieszkali – Amerykanina Edwarda, który miał kłopot z wizą do Republiki Południowej Afryki i już dwa razy cofnięto go z granicy, którą próbował przekroczyć na rowerze, jak większość granic od półtora roku swojej podróży po Afryce; Szwedów, którzy przyjechali na wakacje i z markotnymi minami nie mogli doczekać się powrotu do domu; grupy Włochów, którzy codziennie po śniadaniu jeden przez drugiego sprawdzali telefony komórkowe i ruszali z hostelu dopiero wtedy, gdy przyjeżdżał po nich kierowca. Samodzielnie po Maputo obawiali się poruszać i dziwili się, że czasami wracałam, gdy było już ciemno: „Nie boisz się?” – pytali. Niewielu orientowało się, przez co przeszedł w ciągu ostatnich stuleci ten kraj chylący się bez przerwy ku oceanowi. Ale też coraz bardziej ciekawiły ich historie, których się dowiadywałam. Ostatniego ich wieczoru w Mozambiku Paulo podarował mi małą książkę kupioną na rogu ulicy, już bez okładki, a więc bez autora i tytułu, o kartkach rozpadających się w dłoniach.

– Kosztowała pięćdziesiąt meticali – powiedział. Oboje wiedzieliśmy, że za tę kwotę (równowartość około pięciu złotych) sprzedawca będzie mógł sobie kupić karton mleka, które w Mozambiku jest prawie dwukrotnie droższe niż litrowa butelka coca-coli.

Przeczytałam w niej: „Wcześniej mieszkałem w kraju niewolnictwa, ale o tym nie wiedziałem. Myślałem, że tak właśnie wygląda świat. Nie wiedziałem, że Mozambik to nasza ojczyzna. Książki mówiły, że jesteśmy Portugalczykami. Później, około 1961 roku, zacząłem słyszeć inne rzeczy. Również starszyzny wiosek zaczęły agitować i mówić dzieciom prawdę. Rok później FRELIMO zaczął działać na naszym terenie. Towarzysze wyjaśniali nam, czym jest FRELIMO, i chciałem do niego należeć. Pod koniec 1962 roku portugalski rząd uznał, że partia nabiera niepokojących rozmiarów i zaczęły się represje, aresztowania i tortury osób, które podejrzewali o przynależność do FRELIMO. Wielu kolegów wolało umrzeć, niż zdradzić swoich towarzyszy. Partia wciąż wzrastała. Przywódcy powiedzieli nam prawdę, pokazali, co jest naszą siłą, czym jest Mozambik, należący do nas, a nie do Portugalii, która nas zdominowała”. Podpisano: Gabriel Maurício Nantimbo.