Kto rządził w domu António de Oliveiry Salazara, dlaczego João Soares został tylko w piżamie, co słychać wewnątrz fortu w Caxias, kogo Eryk zabiera ze sobą do Angoli, dlaczego Kinkas spędzał całe dnie na cmentarzu, a dom Rui przypominał pomnik? Losy Portugalczyków to tylko pretekst, by przyjrzeć się świadomemu lub nie, chcianemu lub nie, warunkowemu lub nie odosobnieniu. To nie Portugalia pięknych wybrzeży i fado, lecz Portugalia podsłuchów, cieni na ścianie, niepewności i niespełnionych obietnic. To Portugalia okrojona z terytorium i dumy.
Każdy kraj ma swoją turystyczną sztampę. Portugalię też da się sprowadzić do paru słów, które zna każdy turysta: porto, fado, saudade. Tyle powinno turyście wystarczyć. Ale co, gdy pojawia się pragnienie zrozumienia tego, co do tej pory było niezrozumiałe? Dlaczego Portugalczycy wiecznie muszą za czymś tęsknić? Jak Portugalia radzi sobie z postkolonialnymi wyrzutami sumienia? Jak portugalskie feministki uczyły się mówić „orgazm” i dlaczego doprowadziło to cały kraj do wrzenia? I co to właściwie znaczy, być czarnoskórym Portugalczykiem? Iza Klementowska napisała czuły przewodnik po portugalskiej duszy. Pokazuje Portugalię niczym na płytkach azulejos – każdy czytelnik może sam ułożyć sobie panoramę. Od imperium do peryferii, od potęgi do kryzysu, od portugalskiej pychy do tęsknoty za dawną świetnością. Klementowska maluje obrazy Portugalii z wielką wrażliwością, przy okazji pokazując, na czym polega zmęczenie Starego Kontynentu.
Portugalia z reportaży Klementowskiej jest jak opisywany przez nią skatowany więzień polityczny Salazara: tkwiący w letargu, choć żywy. Kilka wieków kolonializmu i kilka dekad dyktatury to lepszy klucz do portugalskiej duszy niż smutek fado. O tym jest ta piękna i mocna książka.
Reportaże Klementowskiej nie są jednak przygnębiające. Odsłaniają pełną kontrastów portugalską duszę, ale przede wszystkim pokazują, że Portugalia ciągle jeszcze się zmienia i bardzo powoli wychodzi z cienia.
Klementowska ładnie wydobywa ze swoich rozmówców te sentymenty, te nostalgie postkolonialne, te wspomnienia dusznej atmosfery kraju, gdzie ściany miały uszy, a na boskich plażach budowano więzienia polityczne.
Portugalczycy uważają się za ludzi szczęśliwych, tolerancyjnych, dumnych i otwartych na innych. Po lekturze Klementowskiej stają się zdecydowanie mniej jednoznaczni i bardziej kolorowi.
Portugalczycy, krótko mówiąc, również mieli swój totalitaryzm – pozbyli się go w wyniku rewolucji goździków w 1974 r. niemal bezkrwawo, ale zapłacili za te cztery dekady ciężką społeczną traumą. Inaczej niż nielubiani przez nich Hiszpanie, zamknęli się w sobie. Ale nie przepadają, kiedy ich o to pytać – szczęśliwie Klementowska okazała się wystarczająco uparta.
Klementowska oprowadza czytelnika po Portugali, sygnalizując najważniejsze kwestie, lecz nie uzurpując sobie prawa do ich wyczerpania. Dzięki temu otrzymujemy obraz wieloznaczny, niebanalny, zachęcający do dalszych poszukiwań i lektur.
A jednak warto wybrać się na ten spacer po obrzeżach Europy. Bo choć niełatwy i przepełniony smutkiem, to jednak niezapomniany, poruszający, eksplorujący niezwykle wrażliwe rejony naszych narodowych tożsamości. Być może wrócimy z niego choć trochę odmienieni.
Podróż Izy Klementowskiej to „proxima paragem” – następny przystanek. Autorka uczy czytelnika, jak na świat pozornie nam znany spojrzeć jeszcze raz, jak dostrzegać go wrażliwiej, głębiej. Zaprasza do wspólnego oglądania zdjęć, znalezionych gdzieś w pudłach antykwariatu na Feira da Ladra, do odkrywania historii na nich zapisanych. Zaprasza do domów Portugalczyków, by z zadumą posłuchać tych małych wielkich opowieści.
Ciekawość świat, ciekawość ludzi i pokora wobec zdarzeń, z którymi konfrontuje się dziennikarz to wyznaczniki pracy Klementowskiej. Jej głód wrażeń udziela się czytelnikowi.
