Mieszkam w Tromsø od siedmiu lat i nadal zdarza mi się pomylić drogę. Wciąż nie jestem pewna niektórych rozwidleń, bo ulice biegną tak, jak je w przeszłości wydeptali ludzie i wy‑ jeździły wozy konne, sporo tu skrótów i nieoczywistych skrzyżowań. Po upowszechnieniu się samochodów ścieżki zalano asfaltem, czasem jednak urywają się raptownie, kończą skałami albo skręcają donikąd. Niektórzy mówią, że tu się chodzi tylko pod górkę. Coś w tym jest, bo z górki najbezpieczniej się zbiega, zwłaszcza po śliskim. Ten dobry nawyk widać potem na skarpetach, przetartych głównie na śródstopiu. Skarpety są ważne, nosi się je tu niemal przez cały rok. Ważne jest ciepło w domu. I to, by po nocy polarnej wróciły ptaki.

Jest wiosna 2024 roku. Stoję na początku Storgaty, głównej ulicy miasta. Pod podeszwami matowy lód, gdzieniegdzie zasypany kamyczkami albo zdarty do chodnika. Patrzę na stare zabudowania browaru Mack, na nowoczesny gmach muzeum Polaria, wysoką siedzibę Instytutu Polarnego i na ścianę z wypłaszczonych na szczytach gór. Resztki śniegu z nabrzeża spływają do turkusowej wody. Jego nadmiar jest wywożony ciężarówkami poza miasto i wrzucany do morza. Ale teraz zostały już tylko brudne zaspy i trudno odróżnić, czy to śnieg, czy ziemia. Nasiąkam sączącą się z nieba breją i ubolewam nad brakiem kaptura. Na Tromsø mówią snøhule, czyli śnieżna jama. Jakby śnieg w okolicy sypał tak, by pokryć akurat ten kawałek lądu, zmrozić go i zostawić do maja. Gdyby zima była miejscem, byłaby tym miastem. Teraz jest już pra‑ wie po zimie. Czasem musi być po zimie. Tegoroczna kończy się wcześniej niż zwykle, bo najcieplejsze miesiące w historii pomiarów obowiązują również na krańcach świata.

Stoję i nasłuchuję. Głosy mew trójpalczastych potrafię roz‑ poznać bez patrzenia: falujący żal z pretensją podczas lotu i wielotonowe pokrzykiwania przy lądowaniu. Po norwesku nazywa się je krykkje – co brzmi jak „krysie”. Odkąd poznałam tę nazwę, już nie używam innej. Operuję trzema językami na co dzień i wygodnie mi skracać słowa.

Pierwszy raz zwróciłam na nie uwagę na Spitsbergenie, w opuszczonym mieście Piramida. Od końca lat dziewięć‑ dziesiątych XX wieku nie było tam ludzi, krysie przejęły więc kilka nieruchomości, w tym zaplombowany blok przy głównym placu. Na czterech piętrach trwał nieustanny jazgot. Przesiadywałam na zardzewiałej huśtawce przed wejściem, a małe mewy łypały na mnie bez oznak zaniepokojenia. Raz udało mi się wejść do środka i zobaczyć je z drugiej strony. Siedziały w gniazdach, słońce świeciło przez brudne szyby, ich cienie migotały na ścianie, a krzyk niósł się po korytarzach usłanych ciałami tych, które wleciały przez wybite okna, ale nie potrafiły się wydostać. Stałam niezauważona, obserwując ten trzepoczący ruch. Nigdy wcześniej nie byłam tak blisko mewich gniazd.

W Piramidzie nocowałam w hotelu reaktywowanym na potrzeby turystyki i dzięki krysiom wcale nie miałam wrażenia, że na całe miasto przypadało zaledwie kilkoro ludzi. Ale to było tam, najdalej na Północ, w białym. Ponad dekadę później i tysiąc kilometrów na południe to one mieszkają w hotelach. Kolonia z Piramidy zapowiadała zmiany, które dzieją się na północnym wybrzeżu i w ostatnich latach przyspieszyły tak gwałtownie, że tam, gdzie wiosną powinno być gwarno, jest cisza. A tam, gdzie dotąd było cicho, słychać krzyk. Ten za moimi plecami jeszcze kilka lat temu był słyszalny na klifach, nie w centrum miasta. Krysie zwykły budować gniazda na stromych zboczach wysp. Na tych norweskich bywało ich i pół miliona. Teraz te miejsca pustoszeją, a one szukają schronienia wśród ludzi. W Tromsø pojawiły się w 2017 roku i na początku naliczono trzynaście par. W 2022 roku par było już prawie czterysta, a rok później tysiąc. Mówi się na nie urbane krykkjer, miejskie krysie.

W ciągu ostatnich czterdziestu lat osiem na dziesięć ptaków morskich zniknęło z norweskiego wybrzeża. Ponadto w 2023 roku tylko na północy kraju znaleziono dwadzieścia cztery tysiące osobników zabitych przez ptasią grypę. Jej epidemia – największa w historii Norwegii – zdziesiątkowała głównie krysie obecne na norweskiej czerwonej liście gatunków. Lista ma dziewięciopunktową skalę: od gatunków nie‑ objętych monitoringiem po regionalnie wymarłe, przy czym krysie w ciągu dwóch lat ze statusu bliskiego zagrożeniu (symbol NT – nær truet) przeskoczyły o dwa punkty i obecnie są silnie zagrożone (EN – sterk truet), dwa miejsca przed końcem skali. Zeszłego lata zakażone grypą mewy padały mar‑ twe wprost z nieba albo gromadziły się w skupiska na plażach i tam umierały, a ludzie w białych kombinezonach wyławiali je szczypcami i upychali do worków. Widziałam, jak siedziały zdezorientowane, kiwały się z wykręconymi głowami. Pamiętam też te martwe. Leżały z rozpostartymi skrzydłami na granicy wody, jakby wiedziały, dokąd dosięga przypływ, i nie chciały jeszcze się poddać falom. Liczby na pewno są więk‑ sze, bo wiele umarło na morzu. Te liczby nic mi nie mówią. Nie umiem sobie wyobrazić, ile to jest osiemdziesiąt procent populacji. Dwadzieścia cztery tysiące martwych ptaków. Ile by to było powierzchni morza szczelnie wypełnionej ciałami?

Wyspy ze śmieci, wyspy z ptasich trucheł.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji pod adresem: jakub.nowacki@czarne.com.pl