Strach

Ostatnie dni Roberta Mugabe

W poszukiwaniu nieba

Moja matka leży w łóżku i próbuje dostrzec niebo. Przekrzywiając głowę pod pewnym kątem, ma nadzieję ujrzeć jego skrawek w wysoko położonym, wąskim fragmencie okna. Mimo to widzi tylko czerwone cegły sąsiedniego domu. Pokonana opada na poduszkę i wsłuchuje się w warkot samolotów kołujących nad północnym Londynem przed podejściem na lotnisko Heathrow. Zresztą to bez znaczenia, bo posępne, tępo metaliczne niebo bardziej przypomina pokrywę kanału niż firmament. Inaczej niż afrykańskie niebo, do jakiego matka przywykła w ciągu minionych pięćdziesięciu lat. Tamto zapamiętała jako strzelistą katedrę błękitu. Nocą zamieniało się w rozgwieżdżone okno na wszechświat. W porze deszczowej miękkie kowadła cumulonimbusów piętrzyły się przed dramatem deszczu. Tutaj deszcz ma niewiele dramatyzmu. Zazwyczaj nie sposób stwierdzić, skąd przyszedł, nawet jeśli widziało się niebo. Teraz jednak matka wie, że znowu pada, bo słyszy mokry świst opon samochodów na jezdni.

Dojmująco tęskni za Afryką, ale jest wdzięczna, że znajduje się właśnie tutaj. Jej wdzięczność rozciąga się także na radiowy Kanał Czwarty, gdzie ludzie nawet spory prowadzą tak rozumnie. Matka czuje wdzięczność wobec miłych pracowników biblioteki Camden za dostarczanie lektur (gustuje w biografiach oraz książkach historycznych). Wdzięczna jest też Stowarzyszeniu Uchodźców Żydowskich, które dostarcza jej posiłki, chociaż jest córką pastora i tylko wdową po Żydzie. Szczególnie lubi potrawkę z jagnięciny i ciasto czekoladowe, bo przypomina to, które piekła jej matka.

Matka jest wdzięczna, że nie umieszczono jej w domu dla starców, przesyconym wonią gotowanej kapusty i środków dezynfekcyjnych, gdzie obojętna obsługa pracuje za grosze. Wdzięczna też za to, że mieszka z rodziną: córką Georginą i siedmioletnią wnuczką Xanthe. Trzy pokolenia kobiet z rodu Godwin w jednym ciasnym mieszkaniu próbują optymalnie wykorzystać warunki życiowe, które uległy radykalnej zmianie.

Mama ma za sobą długie, niezwykłe życie. W hrabstwie Kent, będąc jeszcze dzieckiem, oglądała na niebie spektakl Bitwy o Anglię. Służąc w marynarce wojennej w Dover, często znajdowała się pod ostrzałem niemieckich dział z Calais. Jako lekarka w Zimbabwe prowadziła kolonie trędowatych i szpitale dla gruźlików, szczepiła tysiące ludzi, ratowała życie drugim bliźniakom, trzymała za ręce pacjentów umierających na nową chorobę zwaną AIDS, kiedy inni nie chcieli się do nich zbliżać.

Przeżyła wojnę partyzancką, straciła w niej najstarszą córkę. Będąc już w podeszłym wieku ponownie poczuła, że łamie jej się serce. System opieki zdrowotnej, którego budowie poświęciła życie, legł w gruzach. Straciła dom, oszczędności, przyjaciół i psy. Patrzyła, jak długo, boleśnie odchodzi jej mąż. Postanowiła, że nie da się oszukać śmierci.

Matka pokazuje mi dokument, który opracowała. To żywy testament, przemianowany, niczym chimeryczna gwiazda popu, na „Decyzję z wyprzedzeniem – dawniej żywy testament”. Formularz uzyskała od organizacji Godne Umieranie, której motto brzmi: „Twoje życie, twój wybór”. Zakreśliła rubryki, rezygnując z leczenia na wypadek, gdyby zapadła na nieuleczalną chorobę, w poważny sposób utraciła władze umysłowe, co wiązałoby się z potrzebą sztucznego podtrzymywania życia, albo gdyby trwale straciła przytomność.

Do opcji przewidzianych urzędowo matka dodała własny akapit, starannie wypisany zamaszystym pismem lekarki. W oparciu o bogate doświadczenia opiekunki paliatywnej w Afryce próbowała przywołać w pamięci i zrezygnować z leczenia jej na wszystkie okropne dolegliwości starych, umierających osób: „Choroba degeneracyjna centralnego układu nerwowego, w tym stwardnienie rozsiane, stwardnienie zanikowe boczne oraz choroba Parkinsona. Dalej demencja lub uraz mózgu z wszelkich innych powodów, w tym choroby Alzheimera, urazu głowy bądź wylewu. Zaawansowane choroby nowotworowe wraz z wynikającymi z nich schorzeniami. Głębokie, nieuleczalne trudności w oddychaniu (Dypnoea). Nieuleczalne podwójne nietrzymanie wydalania, niekontrolowane wymioty i mdłości”.

Później wybieramy się na przechadzkę uliczką Church Row do ulicy Hampstead High. Matka opiera się na aluminiowym chodziku, stawia go z uwagą alpinisty wbijającego czekan w skałę; szuka na chodniku śmiertelnie groźnych wybrzuszeń i nierówności, które teraz mogłyby ją bez trudu przewrócić.

Po chwili mijamy historyczny cmentarz parafii Świętego Jana, gdzie rosną strzeliste cedry libańskie, jaskry i języczniki, a pochylone nagrobki porasta mech. Na tym cmentarzu spoczywa malarz krajobrazowy John Constable, dawny przywódca Partii Pracy Hugh Gaitskell, a także John Harrison, wynalazca chronometru morskiego do pomiaru długości geograficznej.

– A gdzie ty chciałabyś zostać pochowana? – pytam matkę.

– W domu – odpowiada, nie zwalniając kroku. – W Afryce. Obok twojego ojca.

1

Pięść motywacji

2 kwietnia 2008 rok

W mrokach nocy, w pogoni za umykającym na zachód słońcem, wlatujemy w mgłę, a pod nami zimne fale Atlantyku marszczą się na rozgrzanym brzegu Zachodniej Afryki. Ukojony bliskością kontynentu, gdzie przyszedłem na świat, odkładam na bok książkę i zapadam w niespokojny sen, z głową opartą o buczący kadłub.

Oto zmierzam do Zimbabwe, by zatańczyć na politycznym grobie Roberta Mugabego. Utraciwszy kontrolę nad sfałszowanymi wyborami, które dopiero co zorganizował, najdłużej na świecie panujący przywódca po dwudziestu ośmiu latach miał utracić władzę.

Następnego wieczoru ląduję w stolicy kraju, Harare, gdzie jego portrety nadal ponuro patrzą na nas ze wszystkich stron. Ze ścian lotniska, gdy urzędnik imigracyjny zgarnia moje dolary na wytarte drewniane biurko, po czym cicho przystawia w paszporcie rozmazaną niebieską wizę. Z plakatów wyborczych, przyklejonych do nieczynnych latarni ulicznych, kiedy wyboistą drogą wjeżdżamy do miasta, którego milczenie brzmi jak wymówka. Obserwowany jedynie przez watahy wychudłych psów, unosi pięść pod duszną kopułą nocy, jakby boginie losu obarczał winą za bunt poddanych. Upstrzone światła naszego wozu na moment wydobywają z mroku obiecujący podpis: „Pięść motywacji”.

Jednak duże okulary w złotej oprawce, biała nakrochmalona chustka w zaciśniętej pięści oraz szczoteczkowe wąsy przywódcy opowiadają inną historię – pedantycznego dyrektora szkoły, jakim kiedyś był; drobnej, niemal zniewieściałej postaci, małych, wypielęgnowanych dłoni wykonujących ptasie gesty. Gdybyście poszukiwali odtwórcy roli „afrykańskiego dyktatora-ludobójcy, który w wyniku walki zbrojnej zdobywa władzę, a następnie utrzymuje się przy niej przez blisko trzy dziesięciolecia”, Robert Mugabe nie zasługiwałby nawet na ponowne wezwanie. To nie jest askarys o rozkołysanym kroku, żaden z niego Idi Amin Dada, mistrz bokserski wagi ciężkiej pułku King’s African Rifles, ani barczysty nigeryjski generał obwieszony orderami. To znacznie groźniejszy typ dyktatora, intelektualista, nienawistny afrykański Robespierre, który przetrwał wszystkich. Osiemdziesięcioczteroletni dziś starzec, z pofarbowanymi na czarno włosami, po transfuzjach krwi, zastrzykach z botoksu i witamin, od pokolenia dominuje nad krajem.

Teraz jednak Mugabe jest na wylocie. Pięć dni temu wybory prezydenckie, które dawniej bez trudu ustawiał za pomocą fałszerstw i zastraszania, potoczyły się niepomyślnie. Zimbabweńczycy odrzucili go tak kolosalną większością głosów, że może w końcu zostanie zmuszony do zaakceptowania werdyktu.

Mieszkańcy Zimbabwe mają wiele powodów, by go wreszcie odrzucić. Niegdyś cieszyli się najwyższym poziomem życia w całej Afryce. Obecnie ich waluta praktycznie straciła wartość; w ciągu doby ulega dewaluacji o połowę. Pracę posiada zaledwie sześć procent ludzi. Zarobki spadły do poziomu sprzed 1950 roku. Ludzie głodują. Szkoły zamknięto, szpitale zbankrutowały. Średnia długość życia spadła z sześćdziesięciu do trzydziestu sześciu lat. Zimbabwe ma najwyższy na świecie odsetek sierot. Zimbabweńczycy – oficjalnie najbardziej nieszczęśliwi ludzie na świecie – milionami opuszczają kraj w exodusie sięgającym jednej trzeciej populacji.

Mimo to w trakcie kampanii wyborczej Mugabe pozostawał wojowniczo nieugięty. Winą za niepowodzenia kraju obarczał Zachód – w szczególności dawnego kolonizatora, Wielką Brytanię – natomiast nielicznych białych pozostałych w Zimbabwe traktował jak polityczną piñata, gwiazdkowe kule ze słodyczami. Prezydent uderza w nich, i oto sypią się stęchłe cukierki historycznych win, mające usprawiedliwić jego niepowodzenie w roli przywódcy oraz rozbuchaną megalomanię.

Za kilka dni spotka się z biurem politycznym, by zastanowić się nad pożegnaniem. Od bardzo dawna czekałem na tę chwilę. Podczas lotu do Zimbabwe ponownie przeczytałem Jesień patriarchy Gabriela Garcii Marqueza. Z zachwytem smakowałem scenę, w której sępy o ostrych dziobach, podniecone smrodem ludzkich zwłok, przedzierają się przez moskitiery cesarskiego pałacu, powiadamiając mieszkańców miasta o tym, że dyktator umarł, a ich przyszłość może się rozpocząć.

W Zimbabwe dołączyła do mnie młodsza siostra Georgina, dziennikarka mieszkająca w Londynie. Pierwotnie mieliśmy się zatrzymać w York Lodge, małym pensjonacie w północnej dzielnicy Harare, ale gdy Georgina dzwoni, by potwierdzić rezerwację, właściciel szorstko informuje ją, że pokoje nie są dostępne, po czym się rozłącza. Później dowiadujemy się, że pensjonat przeszukała policja, tropiąc zachodnich dziennikarzy, którzy nie mają prawa przekazywać relacji z tego kraju. W chwili, gdy Georgina rozmawia przez telefon, policja aresztuje korespondentów „New York Timesa” i „Daily Telegraph”.

Siostra zarezerwowała więc pokoje w hotelu Meikles w centrum, na nazwisko byłego męża. Kiedyś zatrzymywali się tam wszyscy dziennikarze, ale obecnie żaden tego nie robił. Ani jej, ani mnie nie powinno tu być. Grozi nam podwójne niebezpieczeństwo: nie tylko z powodu restrykcji nałożonych przez Mugabego na zachodnich dziennikarzy, ale także dlatego, że w przeszłości uznano mnie za wroga państwowego, oskarżono o szpiegostwo, Georgina zaś pracowała w Londynie w stacji radiowej zwalczającej dyktatora i również znalazła się na liście osób niepożądanych.

Pod moim oknem znajduje się park na Placu Jedności Afrykańskiej. Betonowe stoły, dawniej pełne jaskrawych kwiatów, opustoszały, a sprzedawców wypędzono w ramach operacji Murambatsvina, „Czyszczenia brudów”. Trzy lata temu Mugabe, przestraszony wrogimi nastrojami w miastach, siłą usunął „nieformalnych mieszkańców” i uliczne targowiska, pozostawiając miasta ciche i bez życia. Policjanci zniszczyli sklepy i mieszkania (niekiedy całkiem zamożne) ponad siedmiuset tysięcy ludzi, których na początku zimy wypędzono na jałową ziemię wiele kilometrów dalej, bez wody i sanitariatów. W sumie operacja „czyszczenia slumsów” zniszczyła życie ponad trzem milionom ludzi.

Z innej strony moje okna wychodzą na ruchliwe skrzyżowanie, nadzorowane przez chaotyczną sygnalizację świetlną. Niekiedy światła po prostu gasną. Czasami wszystkie drogi dostają sygnał czerwony lub migający żółty. Nadjeżdżające pojazdy grają w cykora, posługując się przechodniami jako tarczami i uwzględniając szereg czynników, by ustalić, kto ma przejechać następny. Pojazdy o dużych rozmiarach przed mniejszymi, szybkie przed wolnymi, stare przed nowymi, zniszczone przed luksusowymi, mężczyzna przed kobietą, czarny przed białym. Najciekawiej robi się wtedy, gdy światła, a zdarza im się to często, wesoło pokazują zielone we wszystkich kierunkach. Z pewną regularnością chrzęst metalu, brzęk szkła oraz odgłosy sprzeczki przywołują mnie do okna, skąd mogę oglądać kolejny wypadek.

Wszyscy robią miejsce dla często przejeżdżających wozów policyjnych wyładowanych po brzegi funkcjonariuszami do rozpędzania zamieszek. Ludzie ci są niesłychanie młodzi, nie osiągnęli jeszcze pełnej dorosłości, poczwarki w nowiutkich niebieskich mundurach i hełmach. Na ich widok przypominam sobie siebie w wieku osiemnastu lat, w tym samym mundurze, na służbie poprzedniego reżimu. Podobnie jak wszyscy, zadaję sobie pytanie, czy ci nieletni gladiatorzy otworzą ogień do własnych rodaków, jeśli otrzymają taki rozkaz.

W stolicy panuje pełne oczekiwania napięcie. Jak to się wszystko skończy? Z czasem rozpoznaję ten stan psychiczny, do którego sam mam skłonność, szalone wahanie między kuszącym smakiem zmian a tępym rozpoznaniem przedłużającej się dyktatury. Stan ów określamy mianem euforycznej rozpaczy.
(...)