Rzeki, których nie ma

Dlatego zżymam się i niemożebnie frustruję – skręcony przy tym z zazdrości – gdy czytam w tekście Adama Robińskiego Pamiętaj o rzekach (opublikowanym w „Dwutygodniku”): „Wszyscy jesteśmy znad rzeki: nadwiślańscy, nadodrzańscy, nadbużańscy, nadnoteccy”. Aha. A co ma powiedzieć łodzianin – że jest nadolechówkowy? Postanawiam skonsultować to z autorem.
            – Co z Łodzią? – pytam.
            – Ha, właśnie nie wiem. Słabo znam Łódź, prawie wcale, tyle tylko, że schowaliście wszystkie rzeki pod ziemię. Ale Warta to chyba prawie o was zahacza – żartuje Robiński.
            Dobre sobie, „zahacza”! Warta płynie pięćdziesiąt pięć kilometrów od zachodniej granicy miasta. Godzina drogi samochodem.
            – Tak mam napisać? – dopytuję.
            – Pewnie. Napisz, że jesteście adoptowani przez Wartę.
            Przez Wartę? To już bardziej chyba przez Pilicę, bo to między innymi od niej czerpaliśmy przez lata wodę pitną (ujęcia w Tomaszowie Mazowieckim i Bronisławowie). Ale to też ponad pięćdziesiąt kilometrów, tylko w drugą stronę.
            A zatem nie jesteśmy prawowitymi dziećmi rzeki. Nas, łodzian (proszę wybaczyć to „my” lub zaprotestować), rzeka nijak nie określa. Więcej nawet – rzeka (a raczej brak rzeki) jest naszym głównym powodem wstydu. Robiński jest jak mieszkaniec miasta P. ze staroświeckiej powieści dla młodzieży Wspomnienia niebieskiego mundurka autorstwa Wiktora Gomulickiego, książki wydanej w 1906 roku, ale uroczo jeszcze pozytywistycznej. „Gdyby mieszkańcowi P. powiedział kto, że są miasta pozbawione rzek, leżące nad wąskimi, błotnistymi strugami, lub nawet zmuszone czerpać wodę wyłącznie ze studzien – nie uwierzyłby; uwierzywszy zaś – przeraziłby się” – pisze Gomulicki, przeciwstawiając apokaliptyczną wizję bezrzecza szczęśliwemu, mazowieckiemu bądź co bądź Pułtuskowi, położonemu nad Narwią i czerpiącemu z tego położenia pełnymi garściami. Ów abstrakcyjny horror odarcia z rzek Gomulicki, którego uwielbienie dla Narwi ujawnia się w większości jego utworów, opisuje następująco:

Czy można żyć bez sąsiedztwa rzeki? Nie widzieć wspaniałych zachodów słońca, odbijających się w wodzie; nie słyszeć rytmicznego plusku fal; nie czuć tchnień świeżych, idących od chłodnej toni; nie móc pływać łodzią, kąpać się o każdej porze dnia, rzucać na fale wianków i gonić wzrokiem za odpływającymi, aż w dali błękitnej przepadną – ach! To okropne!

            Równe siedemdziesiąt lat później Tadeusz Nowak pisał w Półbaśniach: „Kto nie urodził się nad rzeką […], ten nie wie, co to kołyska, co to lustro, nie wie też, co to jest życie”. Nad rzeką lepiej się śpi, lepiej je, lepiej tańczy. Ludzie urodzeni nad rzeką lepiej się ubierają, potoczyściej snują opowieści. Zasadniczo – nad rzeką wszystko jest lepsze. Współcześnie wtóruje Gomulickiemu i Nowakowi, ostatecznie druzgocąc łodzian, nadodrzański Tomasz Różycki, który w tomie esejów Próba ognia. Błędna kartografia Europy najpierw pięknie pisze o koegzystencji miast i rzek (a raczej rzek i miast, wszak rzeki zawsze były wcześniej), nazywając ich współistnienie małżeństwem i zaznaczając, że w większości są to małżeństwa udane, zawarte z miłości i trwające całe życie. Są też, rzecz jasna, małżeństwa trudne – tu Różycki zalicza między innymi związek Warszawy z Wisłą czy Bratysławy z Dunajem – no i zdarzają się jednostki skazane na wieczną samotność. Jak zatem nazwać taką samotną Łódź? Różycki nazywa miasta pozostające w rzecznym stanie wolnym „półmiastami”. A może się nie ograniczajmy i pójdźmy o krok dalej, nazywając miasta bez rzeki (z rzekami ukrytymi, z rzekami nieistotnymi) „nie-miastami” (tak jak Marc Augé wyróżnił nie-miejsca jako odwrotność miejsc)? Na stronie Terrible Maps, zbierającej najbardziej interesujące, ale też najbardziej kuriozalne ciekawostki geograficzne, zamieszczono ongiś niezwykle dowcipną rysunkową Mapę Każdego Europejskiego Miasta (The Map of Every European City). Nietrudno zgadnąć, że oprócz rynku z pomnikiem, muzeum, kościoła, parku, hotelu, dworca i modnych kafejek znajduje się tam, płynąca oczywiście przez centrum, rzeka – najlepiej duża albo chociaż średnia. Z jakiegoś powodu jest to Rzeka o Jednosylabowej Nazwie. Rozumiem: Ren, Tybr, Tag, Pad, nawet Tamizę i Sekwanę, które w oryginalnym brzmieniu rzeczywiście są jednosylabowe, ale ze względu na do cna europejski, dwusylabowy (w nazwie łacińskiej trzy-, a w rumuńskiej nawet czterosylabowy) Dunaj, nie wspominając o dziesiątkach innych rzek, ten dowcip jakoś mnie mało śmieszy. A jeszcze mniej śmieszy mnie fakt, że takiej Łodzi odmówiono niniejszym miana europejskiego miasta – a kto wie, może miasta w ogóle? Miasta bezrzeczne byłyby wtedy czymś w rodzaju przestrzeni poza czasem (ma to sens, wszak upływ rzeki to najlepsza metafora upływu czasu), przestrzeni przejściowej, z którą nie jesteśmy związani emocjonalnie – ot, nasze istnienie tutaj jest tylko pozorne, bierzemy po prostu na przeczekanie, by wreszcie przenieść się w miejsce prawdziwe i wymarzone, czyli gdziekolwiek indziej, byle była tam rzeka. Nie mamy się – my, bezrzeczni – z czym/kim związać, nie mamy czego/kogo doglądać. Jak bowiem pisze Robiński: „Jak się człowiek urodził i wychował na Mazowszu, to doglądanie tutejszych rzek jest czymś na kształt obowiązku”. A jak się człowiek urodził i wychował na sąsiadującej z Mazowszem Ziemi Łódzkiej, to co – chyba tylko pętla na szyję? Dla takiego ubogiego duchem człowieka z bezrzecznej ziemi rzeka często jest dziwactwem, ewenementem, fanaberią, zbytkiem. Taki człowiek rzeki nie zauważa, nie jest mu ona potrzebna. Albo wręcz przeciwnie – znam to z autopsji – paranoicznie wręcz wypatruje rzek, wygląda ich i pożąda. W każdym mieście i miasteczku, w każdej przestrzeni szuka dolinnego zagłębienia terenu zapowiadającego rzekę, w którą można się wgapiać, nad którą można się włóczyć, w którą się można wsłuchiwać, do której można wejść i w której można popływać. Najmniejsza nawet rzeka – na którą kto inny nawet nie zwróciłby uwagi – urasta do miana niemalże Amazonki. Andrzej Sosnowski pisał w jednym z wczesnych wierszy: „Tu jest mała Kamionka, w której można się utopić./ Kamioneczka też rzeka, rzeka to radość człowieka”. W Łodzi jesteśmy skazani na same takie Kamioneczki, choć w większości z nich utopić się można tylko symbolicznie. Tak więc człowiek bezrzeczny zachowuje się w myśl zasady „na bezrybiu i rak ryba”, zachwycając się nawet potokami po topniejącym śniegu, co jest akurat widokiem coraz rzadszym.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.