Rewolucja kulturalna

Historia narodu 1962-1976

W sierpniu 1963 roku w sali posiedzeń Rady Państwa, eleganckim, wyłożonym drewnem pawilonie w sercu zespołu budynków rządowych, odbyło się spotkanie Przewodniczącego Mao z grupą bojowników o  niepodległość Afryki. Jeden z gości, wysoki i mocno zbudowany młody mężczyzna z Rodezji Południowej, zadał pytanie. Jego zdaniem zgasła czerwona gwiazda świecąca nad Kremlem. Związek Radziecki, dawniej wspomagający rewolucjonistów, teraz sprzedawał broń ich wrogom.

– Martwi mnie następująca sprawa – powiedział. – Czy czerwona gwiazda nad placem Tian’anmen również zgaśnie? Czy wy też nas porzucicie i zaczniecie sprzedawać broń tym, którzy nas uciskają?

Mao zamyślił się i zaciągnął papierosem.

– Rozumiem wasze pytanie – odparł. – Chodzi o to, że ZSRR zwrócił się w kierunku rewizjonizmu i zdradził rewolucję. Czy mogę zagwarantować, że Chiny nie zdradzą rewolucji? W tym momencie nie mogę dać wam takiej gwarancji. Ale bardzo usilnie szukamy sposobu, żeby uchronić Chiny przed korupcją, biurokracją i rewizjonizmem.

Trzy lata później, 1 czerwca 1966 roku, prowokacyjny artykuł wstępny w „Renmin Ribao” [„Dzienniku Ludowym”] wzywał czytelników, by „Wymieść wszystkie potwory i demony!”. Był to wystrzał rozpoczynający rewolucję kulturalną, zachęta do potępienia przedstawicieli burżuazji, którzy zamierzali „oszukać, ogłupić i otępić ludzi pracy, by umocnić reakcyjną władzę państwową”. Nie dość tego, wkrótce okazało się, że aresztowano czterech ważnych członków kierownictwa partii i oskarżono o spiskowanie przeciwko Przewodniczącemu. Był wśród nich nawet burmistrz Pekinu. Niemal na oczach ludu usiłował zmienić stolicę w twierdzę rewizjonizmu. Do partii, rządu i wojska przeniknęli kontrrewolucjoniści, planujący wprowadzić kraj na drogę ku kapitalizmowi. Oto rozpoczynała się w Chinach nowa rewolucja, a naród zachęcano, by wstał i zmusił do ujawnienia się wszystkich tych, którzy próbowali z dyktatury proletariatu uczynić dyktaturę burżuazji.

Kim właściwie byli owi kontrrewolucjoniści i jak udało im się wkraść w szeregi partyjne, pozostawało niejasne, ale za czołowego przedstawiciela współczesnego rewizjonizmu uznawano radzieckiego przywódcę i pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Nikitę Chruszczowa. W wygłoszonym w 1956 roku tajnym przemówieniu, które wstrząsnęło obozem socjalistycznym, Chruszczow zburzył legendę swego poprzednika Józefa Stalina, opisując potworne rzeczy, do jakich dochodziło za rządów tego ostatniego, i atakując kult jednostki. Dwa lata później zaproponował „pokojowe współistnienie” z Zachodem; koncepcję tę zeloci na całym świecie, w tym młody bojownik z Rodezji Południowej, uznali za zdradę rewolucji komunistycznej.

Mao, który wzorował się na Stalinie, poczuł się destalinizacją osobiście zagrożony. Niewątpliwie musiał się zastanawiać, jak Chruszczowowi udało się w pojedynkę przeprowadzić tak całkowitą zmianę polityki w potężnym Związku Radzieckim, pierwszym komunistycznym państwie w historii. Jego założyciel Włodzimierz Lenin zdołał przecież po przejęciu władzy przez bolszewików w 1917 roku skutecznie odeprzeć połączone ataki zagranicznych mocarstw, a ćwierć wieku później Stalin nie uległ nazistowskim Niemcom. Odpowiedź brzmiała: za mało zrobiono, by zmienić sposób myślenia ludzi. Burżuazja zniknęła, ale ideologia burżuazyjna zachowała wpływy, to zaś kilku osobom na szczytach władzy umożliwiło podkopywanie, a następnie podważenie całego ustroju.

By posłużyć się komunistycznym żargonem: po zakończeniu socjalistycznego przekształcenia własności środków produkcji powinna nadejść nowa rewolucja, która raz na zawsze usunie pozostałości kultury burżuazyjnej – od prywatnych myśli po prywatne rynki. Tak samo jak przejście od kapitalizmu do socjalizmu wymagało rewolucji, również przejście od socjalizmu do komunizmu wiązało się z rewolucją – Mao nazwał ją rewolucją kulturalną.

Było to śmiałe przedsięwzięcie, mające na celu wymazać wszystkie ślady przeszłości. Za tym teoretycznym uzasadnieniem stał jednak fakt, że starzejący się dyktator chciał wzmocnić swoją pozycję w historii świata. Mao, przekonany o własnej wielkości, nieustannie o niej mówił; widział siebie jako przewodnie światło komunizmu. Nie można tego przypisać wyłącznie pysze. Przewodniczący doprowadził do wyzwolenia jednej czwartej ludzkości, a następnie skutecznie powstrzymał postęp obozu kapitalistycznego w Korei.

Pierwszą próbą odebrania przywództwa Związkowi Radzieckiemu był Wielki Skok Naprzód, rozpoczęty w 1958 roku. Mieszkańców wsi zmuszono wtedy do utworzenia ogromnych kolektywów, zwanych komunami ludowymi. Mao uważał, że zdoła błyskawicznie wyprzedzić konkurentów, zastępując kapitał siłą roboczą i wykorzystując ogromny potencjał mas. Był przekonany, że znalazł prostą drogę do komunizmu, sam zaś zostanie mesjaszem, który wprowadzi ludzkość do świata powszechnego dobrobytu. Wielki Skok Naprzód okazał się jednak katastrofalnym eksperymentem, który kosztował życie dziesiątki milionów ludzi.

Rozpoczynając rewolucję kulturalną, Mao po raz drugi próbował sprawić, by to wokół niego kręcił się teraz świat socjalistyczny. Lenin pokierował Wielką Socjalistyczną Rewolucją Październikową – precedensem dla ogólnoświatowego proletariatu. Jednak współcześni rewizjoniści, choćby Chruszczow, uzurpowali sobie władzę w partii i kierowali Związek Radziecki na drogę do odbudowy kapitalizmu. Wielka Proletariacka Rewolucja Kulturalna miała zatem być drugim etapem w historii międzynarodowego ruchu komunistycznego, utwierdzającym dyktaturę proletariatu w starciu z rewizjonizmem. Fundamenty komunistycznej przyszłości budowano w Chinach, bo to Przewodniczący prowadził uciskane i gnębione narody świata ku wolności. To Mao odziedziczył, obronił i rozwinął marksizm-leninizm, wprowadzając go w nowy etap: myśli marksistowsko-leninowsko-maoistowskiej.

Jak wielu dyktatorów, Mao łączył w sobie wyolbrzymione przekonanie o własnej historycznej misji z niezwykłą predylekcją do złośliwości. Łatwo się obrażał, a raz dotknięty, długo żywił pretensje. Niewrażliwy na straty w ludziach, nonszalancko zalecał, ile osób należy zabić w kolejnych kampaniach, by zastraszyć ludność. W miarę jak się starzał, coraz częściej zwracał się przeciwko współpracownikom i podwładnym, często wieloletnim towarzyszom broni, upokarzając ich publicznie, więżąc i torturując. W rewolucji kulturalnej chodziło zatem także   to, że pod koniec życia stary człowiek załatwiał osobiste porachunki. Te dwa jej aspekty – wizja socjalistycznego świata wolnego od rewizjonizmu i wstrętne, mściwe knucie przeciwko rzeczywistym i wymyślonym wrogom – nie były wzajemnie sprzeczne. Mao zlikwidował rozróżnienie siebie samego i rewolucji. To on był rewolucją. Każdy cień niezadowolenia z jego władzy oznaczał zatem bezpośredni atak na dyktaturę proletariatu.