Ptaki krzyczą nieustannie

Historia Günthera Niethammera, esesmana i ornitologa z Auschwitz

Beata Dżon-Ozimek i Michał Olszewski zadali sobie bardzo dużo trudu, żeby napisać doskonała książkę o esesmanie i ornitologu z Auschwitz. Książkę kompletną, nie ma tutaj najmniejszych wątpliwości.

Ornitolog! Co takiego mógł robić w Auschwitz i dlaczego właśnie zawód był istotny w jego karierze w szeregach nazistów? Reportaż historyczny Beaty Dżon-Ozimek i Michała Olszewskiego połączy na pozór trudne do powiązania światy, zabierając czytelników za kulisy nie tyle funkcjonowania obozu koncentracyjnego, co niemieckiego systemu nauki czasu nazistów.

Autorzy podarowali nam opowieść, która czyni Zagładę jeszcze straszniejszą.

Dżon-Ozimek i Olszewski zarysowują olbrzymią perspektywę, by pokazać powolne narodziny nazizmu i stopniowy wzrost jego poparcia w społeczeństwie niemieckim lat 30. i 40. Ich reportaż historyczny jest w równym stopniu opowieścią o uwikłanej w historię jednostce – Güntherze Niethammerze, ornitologu, podróżniku, badaczu i tylko przez chwilę esesmanie – co o jego czasach, rodzinie, współpracownikach, ich marzeniach o koloniach i wielkiej Rzeszy.

Dżon-Ozimek i Olszewski dbają o precyzję języka. Nie ma tu przypadkowych słów, nie ma łatwego odwoływania się do emocji, nie ma wreszcie narracji zmierzającej ku potępieniu. Tak oczywiste rozwiązania dramaturgiczne są tutaj nieobecne. Mamy za to dostrzegalną w tekście ogromną pracę w archiwach, mamy wiele pytań i nie zawsze możliwych odpowiedzi, mamy też zarysowane w tekście ważne opozycje odwołujące się do etyki – pasja a odwracanie wzroku od zła, praca a odpowiedzialność za Zagładę, obojętność a współodpowiedzialność, udawanie, że jest się w obozie w zupełnie innej sprawie (badania naukowe) a bycie częścią obozowej machiny, piękno a okrucieństwo. Pytanie o winę i uwikłanie w winę jest tutaj chyba jednym z najistotniejszych. I to nie tylko w kontekście tytułowego bohatera, ale i tych, którzy po wojnie poddali się niepamiętaniu, zapomnieniu, usprawiedliwianiu i udawaniu, że żadnej sprawy nie było. Bardzo dobre.

Przejmujące śledztwo biograficzne ukazuje losy badacza z wpływowej rodziny na tle historii niemieckiego kolonializmu, polityki Lebensraumu, nazizmu. […] Przenikliwie napisana książka to ważny głos, którego nie da się zapomnieć.

Bohaterem epickiego reportażu historycznego dwojga dziennikarzy jest bowiem zdeklarowany nazista i europejskiej sławy ornitolog Günther Niethammer. Czy wart jest prezentacji polskiemu czytelnikowi? Niewątpliwie: jako casus uczonego, który nie mógł albo nie chciał uwolnić się spod jarzma ideologii.

Autorzy tego fenomenalnego reportażu pozornie bez emocji rozkładają przed nami kolaż faktów, dzięki którym sami budujemy obraz niemieckiego badacza ptaków. Ja – podczas lektury i długo potem – byłam tą opowieścią po prostu wstrząśnięta. Chociaż tematycznie to niełatwa książka, pozostaję pod ogromnym wrażeniem pracy, którą wykonali autorzy, by powstała. Kolejne ujęcie kawałka historii, strasznego i obciążonego już na zawsze poczuciem winy i wstydu, może być przedmiotem niejednej dyskusji nad rolą nauki, wymiarem człowieczeństwa oraz nad obojętnością i zaangażowaniem w sprawy ważne, zwłaszcza te naprawdę istotne.

Książka Beaty Dżon-Ozimek i Michała Olszewskiego napisana jest z ogromnym szacunkiem do faktów. Jest to nie tylko zawarta na niemal 500 stronach historia niemieckiego naukowca, który przez całe życie wykazywał się bezrefleksyjną obojętnością i bezdusznym pragmatyzmem, ale pokazuje też, że wybory, których dokonujemy […] ciągną się za nami do końca życia, nawet — a może właśnie, zwłaszcza wtedy — jeśli się z nich nie rozliczymy.

Autorzy biografii Niethammer docierają do każdego skrawka jego działalności, skrupulatnie odtworzą jego życie i będą się starać odpowiedzieć na pytania, które nie przestają nurtować.

W tym reportażu historycznym żadnych bezpośrednich osądów się nie wydaje, ale jest kontrast między pasją naukową Niethammera a jego biografią nazistowską. To próba zrozumienia mechanizmów powstawania zła i przestroga przed nimi.

Beata Dżon-Ozimek i Michał Olszewski znakomicie skonstruowali, modelowy wręcz obraz konformizmu, wyparcia „spraw” nieprzyjemnych. Można się tylko zastanawiać czy za postępowaniem Niethammera krył się cynizm czy też (mówiąc dzisiejszym kolokwializmem) zupełne „odklejenie” od rzeczywistości. Dużą zaletą książki jest fakt, że historia opowiedziana jest bez nadużywania emocji co wzmacnia narrację i podkreśla siłę jej wymowy.

[…] potężna, ponad pięciusetstronicowa książka historyczno-dokumentalna, po reportersku dociekliwa […].Doprawdy - powiadam Wam z największym przekonaniem - trzeba tę książkę koniecznie przeczytać.

Ornitolog z Auschwitz brzmi podobnie, jak tatuażysta, bibliotekarka, położna – wiele takich książek powstało w ostatnich latach. O ileż jednak ta jest inna. Biografia, dokument – nie powieść, poparty rzetelną kwerendą autorów.

[Beata Dżon-Ozimek] jest reportersko zaangażowana, razem z Michałem Olszewskim tworzą wyjątkowy reporterski portret – ambiwalentny, odpychający i fascynujący jednocześnie.

Doskonale opowiedziana historia, której sugestywność, przenikliwość i głębia odkrywa bolesną prawdę o człowieku, który pragnąc pozostać sobą wybiera kłamstwo, które ostatecznie okazuje się zbrodnią.

„Ptaki krzyczą nieustannie” Beaty Dżon-Ozimek i Michała Olszewskiego to biografia niemieckiego ornitologa Gunthera Niethammera. Z niezwykłą reporterską dokładnością autorzy relacjonują jego losy praktycznie dzień po dniu. […]ogrom włożonej pracy robi kolosalne wrażenie.

Autorzy opisali w książce nie tylko życie Günthera Niethammera, ale mechanizmy rodzącego się w latach 30. ubiegłego wieku w Niemczech zła. To bardzo ciekawa lektura, szczególnie w kontekście rosnącego w Europie radykalizmu.

Takiego reportażu dawno w Polsce nie było. Rekonstruowanie biografii łączy się w nim z wiedzą o realiach historycznych, które relacjonowane są w sposób na tyle szczegółowy, że łatwo osiągnąć efekt immersji.

Niethammer jest przykładem tego, jak ludzie działający w imię nauki tolerowali zbrodniarzy i zbrodniczy proceder w imię swoich własnych potrzeb i korzyści. […] Ta książka to reportaż poruszający, budzący skrajne emocje.

W książce „Ptaki krzyczą nieustannie” Beata Dżon-Ozimek i Michał Olszewski zajmują się nie tylko biografią Günthera Niethammera, ale też innych niemieckich naukowców oraz polskich więźniów obozu Auschwitz-Birkenau. Pokazali losy bohaterów, konformistów i zbrodniarzy.

Jest to też książka bardzo niewygodna, bo wciąż i wciąż każe się zastanawiać, czy aby my sami nie bierzemy udziału w podobnej historii, czy nie przyzwyczajamy się do kolejnych okropieństw, czy nie uciekamy w nasze zajawki, żeby tylko nie myśleć o tym, co nie do pomyślenia.

To opowieść o cierpliwym wieloletnim formowaniu zbrodniarzy przez stopniowe nasączanie ich umysłów atmosferą przyzwolenia na coraz śmielej postępujące zło. Wychowanie, wzorce, kult dyscypliny, władzy i siły prowadzą do zachowań, które pozwalają nie dostrzegać zła […].

To opowieść nie tylko o nim [Günterze Niethammerze], ale o całym społeczeństwie uwikłanym w totalitaryzm. To także spojrzenie na zbrodniczy obóz Auschwitz tak, jak widzieli go obozowi strażnicy. Przejmujące.

To niewygodna książka, która zadaje niewygodne pytania o naturę zła.

Co dzieje się z ludźmi, którzy służyli państwu totalitarnemu, jak upada reżim? Tracą wiarę w dogmat, to na pewno. Chowają się po kątach, to z pragmatyki. Udają, że nic się nie stało. To przypadek bohatera książki Beaty Dżon-Ozimek i Michała Olszewskiego „Ptaki krzyczą nieustannie. Historia Günthera Niethammera, esesmana i ornitologa z Auschwitz”. Autorzy wnikliwie sportretowali swojego bohatera – przeszukali archiwalia, dotarli do prywatnych korespondencji, przyglądnęli się artefaktom, opisali jego życie na tle pierwszej połowy XX wieku. Odkryli nieznane.

Książka „Ptaki krzyczą nieustannie” nie jest typową biografią, ukazuje bowiem wiele światów: życie wielodzietnej rodziny początku XX wieku, historię rodzinnego biznesu papierniczego, przede wszystkim zaś niemiecki system nauki nazistów. […] Wielowątkowość opowieści dwojga autorów sprawia, że na niemieckiego ornitologa patrzymy nie tylko jak na nazistowskiego aparatczyka, ale i zwykłego człowieka.

Ta książka gromadzi wiele możliwych wyjaśnień, związanych z niemieckim żalem po utraconych koloniach, legendą I wojny, pruskim duchem militaryzmu, okrucieństwem nauki i wieloma innymi poważnymi zjawiskami. Przede wszystkim jednak urządzają czytelniczej wrażliwości sprawdzian i tak bardzo zbliżają punkt widzenia do samego Niethammera, jego zawiedzionych nadziei, frustracji, rodzicielskich trosk i najzwyklejszych kompromisów, że w pewnym momencie można go nawet zacząć żałować. Ale czy wtedy nie wpada się w pułapkę, w którą wpadł on sam?

Ogromną pracę historyczną, śledczą i reporterską wykonali Michał Olszewski i Beata Dżon-Ozimek, zestawiając ze sobą historię nauki, która nierzadko sprzyja katom, z losami więźniów i oprawców. A przede wszystkim konformistów. Bo milczenie w obliczu zła też jest złem, którego ktoś obawia się wskazać. Jedna z ważniejszych książek roku.

Beata Dżon-Ozimek i Michał Olszewski w czasach opowieści w stylu „tatuażysty z Auschwitz” pokazują, jak można etycznie pisać o Zagładzie.

Pasjonująca książka o zwyczajnym ornitologu, który słuchał ptaków uważniej niż ludzkiej rozpaczy.