Powrót

Ojcowie, synowie i kraj pomiędzy nimi

Nieświadomość tego, kiedy ojciec przestał istnieć, jeszcze bardziej skomplikowała granicę między życiem a śmiercią. Ale to tylko częściowo wyjaśnia, dlaczego przez tak długi czas, nawet jeszcze przed jego zniknięciem, zwyczajna zdolność do wskazania w kalendarzu określonej daty i stwierdzenia, że tego właśnie dnia zakończyło się życie danej osoby, wydawała się zawsze wątpliwa. Może powinniśmy towarzyszyć osieroconym, zatkać uszy i uparcie powtarzać: „Nie, on nie umarł”. Może chodzi nie tylko o zaprzeczenie okropnej wiadomości, ale i o chwilowe uznanie prawdy, która przemija i zostaje pogrzebana razem ze zmarłym. Niewiara to prawidłowy odruch, bo jakże umarły może naprawdę być martwy? Myślę tak, ponieważ nieobecność nigdy nie wydawała się czymś pustym lub biernym, ale miejscem pełnym ruchu, głośnym, natarczywym. Jak pisze Arystoteles, „ci, którzy twierdzą, że próżnia istnieje, stwierdzają tym samym istnienie miejsca: próżnia byłaby miejscem pozbawionym ciała”[1]. Nie wspomina tu o czasie, a czas z pewnością stanowi część tego wszystkiego, naszych prób oswojenia nieobecności. Może dlatego w tak wielu kulturach ludzie w żałobie kołyszą się z boku na bok – nie tylko po to, by przywołać najwcześniejsze dzieciństwo i bicie matczynego serca, ale żeby zatrzymać czas. Tylko czas daje nadzieję na zapełnienie próżni. Ciała mojego ojca już nie ma, lecz jego miejsce jest tutaj, zajęte przez coś, czego nie można nazwać po prostu wspomnieniem. To coś jest żywe i obecne. Jakże cała złożoność istnienia, mechanika naszej anatomii, inteligencja naszej biologii i nieskończony firmament naszego wnętrza – obecne w nas w każdej chwili myśli, pytania, tęsknoty, nadzieje, głód, pożądanie oraz tysiąc i jedna sprzeczność – mogłyby mieć koniec oznaczony datą w kalendarzu? Czy nie było tak zawsze? Czy nie dostrzegałem chaosu pogrzebów, niepewności cmentarzy, zdumienia, które budzi kamień nagrobny? Może pomniki, a także wszystkie religijne i świeckie rytuały żałobne uprawiane na przestrzeni ludzkich dziejów są nieudolnymi gestami. Martwi żyją wśród nas. Smutek z powodu utraty to nie kryminał ani zagadka do rozwiązania, ale działanie aktywne i wymagające energii. Trudna, uczciwa praca. Może ci przetrącić grzbiet. Jest częścią naszej inicjacji do śmierci, a także – nie wiem, dlaczego, nie umiem tego uzasadnić – budzi nadzieję. Niezwykłe zaś jest to, że mimo wszystkiego, co się zdarzyło, serce wciąż z natury dąży ku światłu. Tutaj napotykamy najmniejszy opór. Nigdy tego nie rozumiałem, w każdym razie nie na płaszczyźnie intelektualnej. Jednakże w ciele, w fizycznym uświadamianiu sobie wieczności każdego momentu, w ekspansywnej naturze czasu i przestrzeni jest coś, co sprawia, że stwierdzenia w rodzaju: „On nie żyje”, nie są precyzyjne. Mój ojciec jest martwy, a zarazem żywy. Nie podlega prawidłom gramatyki. Jest w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Nawet gdybym w chwili śmierci trzymał go za rękę i poczuł, jak wiotczeje ona wraz z jego ostatnim tchnieniem, nadal, jak sądzę, wspominając o nim, za każdym razem zastanowiłbym się nad doborem właściwego czasu. Podejrzewam, że wielu ludzi, którzy pochowali swych ojców, czuje to samo. Nie jestem inny. Jak my wszyscy, żyję wśród skutków rzeczy minionych.