Mój ojciec Romulus

Stał za drzwiami w domu swojego dziadka i z całych sił ściskał
w rękach widły. Wiedział, że zabije wuja, jeśli ten wedrze
się do pokoju. Aby mieć pewność, że tego nie zrobi, wyskoczył
oknem – na kilka chwil przed tym, zanim wuj wyłamał
drzwi – i uciekł. Wrócił dopiero pięć lat później, na miesiąc.
Był to ostatni z tych wielu razy, gdy pijany wuj zmusił mojego
ojca do rozpaczliwej obrony. Kilka dni wcześniej, by bronić
dziadka, ojciec zagroził wujowi, że go zastrzeli – z dwóch
rewolwerów, które zreperował i trzymał w kieszeniach zimowego
płaszcza. Tę noc, gdy uciekł, spędził u swojej matki,
z którą pomieszkiwał od czasu do czasu, a rano ruszył w drogę
w poszukiwaniu pracy. Miał wówczas trzynaście lat.
Mój ojciec Romulus Gaita urodził się w 1922 roku w Markovacu,
wsi w rumuńskojęzycznej części Jugosławii, i zawsze
uważał się za Rumuna. Ojca stracił, gdy był niemowlęciem.
Kiedy jego matka związała się z innym, mój ojciec przeniósł
się do dziadków, u matki mieszkał rzadko. Klepali biedę. Ojciec
miał jedną parę butów, które i tak nosił tylko zimą, i niewiele
do wciągnięcia na grzbiet.
Od najmłodszych lat ciężko pracował – tak jak inne dzieci
we wsi – przed lekcjami i po lekcjach, przy żniwach i w obejściu.
Mięso, cukier, biały czy ciemny chleb z dobrej mąki były
rarytasami, słodycze i lody widywał raz lub dwa razy do roku.
Świeże warzywa i owoce jadło się tylko w sezonie, na resztę
miesięcy musiały wystarczyć przetwory. Dzieciństwo takie,
jakie znamy – ta wolna przestrzeń rozciągająca się przed
wkroczeniem w dorosłość, to życie samo w sobie – nie istniało
w tamtym świecie i w tamtych czasach. Od najmłodszych
lat dzieci musiały pomagać w utrzymaniu rodziny i pracować
w gospodarstwie.
Mojemu ojcu nauka przychodziła łatwo. Lubił chodzić do
szkoły i zwykle szybko kończył kolejne zadanie, by wrócić
do książki, którą trzymał pod ławką. Gdy przyłapywano go
na czytaniu, często obrywał – po plecach, po głowie, po twarzy,
tam, gdzie wylądowała rózga. Ale choć posiniaczony, nie
stracił zapału do czytania ukradkiem. Przez całe życie uwielbiał
też słuchać ciekawych historii i sam je opowiadał. Wśród
nich było wiele opowieści biblijnych, które ożywiały jego głęboko
religijną duszę. Podobnie jak kościelna muzyka. Jego
dziadek miał dobry głos i śpiewał w parafialnym chórze, miał
także piękny charakter pisma, którym kaligrafował rozmaite
dokumenty w kościele i magistracie. Poprzez swój pobożny
stosunek do tych zadań dziadek zaszczepił w moim ojcu
instynktowny szacunek dla powagi kościelnych obrzędów
i ksiąg, który przetrwał w nim długo, nawet gdy ojciec zrobił
się już nieufny wobec zinstytucjonalizowanej wiary i nabrał
antyklerykalnych przekonań.
Szkoła podstawowa trwała tylko cztery lata i zaledwie
garstka
wiejskich dzieci mogła uczyć się dalej. Spośród niezamożnych
szanse na naukę mieli ci, którzy dzięki uzdolnieniom
zdobyli stypendium. Nauczyciel ojca namówił go, by
podszedł do egzaminów, przekonany, że mu się powiedzie.
Tak też się stało, lecz z powodu opieszałości poczty podanie
o stypendium nie dotarło na czas. Ojciec płakał gorzko – nie
dlatego że stracił perspektywę zdobycia w przyszłości lepszej
pracy, ale dlatego że jego miłość do nauki miała pozostać
niespełniona.
W 1935 roku ojciec uciekł z domu i po kilku dniach wędrówki
dotarł do wsi oddalonej o sto pięćdziesiąt kilometrów
od Markovacu. Zatrzymał się tam, wypytał o kowala i zgłosił
się na ucznia. Przyjęto go i uznano, że się nada. Aż trudno
teraz uwierzyć, jak ciężko pracował w czasie ponadtrzyletniej
praktyki. Dzień w kuźni zaczynał się o pierwszej w nocy
i z przerwami na posiłki trwał do czwartej po południu, gdy
robotę przy kowadle ojciec musiał nierzadko zamienić na pracę
w obejściu majstra. Nie miał ani chwili tego, co nazywamy
dziś wolnym czasem – gdyby chciał zająć się czymkolwiek po
wypełnieniu wszystkich swoich codziennych obowiązków,
nie starczyłoby mu godzin na sen.
Kowalscy czeladnicy byli także skazani na nędzny kąt do
spania i marne jedzenie, czasem nie do przełknięcia – kapustę
i kartoflankę, zwykle rzadką, albo botwinę tak zapiaszczoną,
że na dnie miski zostawało błoto. Ponieważ praktykantom
nie płacono, mój ojciec, by zarobić, wykorzystywał to, czego
nauczył się w domu – wyplatał kosze, robił miotły i naprawiał
rewolwery, to ostatnie przynosiło mu zresztą największe dochody.
Za zarobione pieniądze kupował ubrania – w pierwszej
kolejności ciepły płaszcz na mroźne zimy.
Mój ojciec nie był po prostu uzdolniony – w sprawach
rzemiosła był genialny, a radość z trzymania młota w ręku
sprawiała, że jego geniusz rozkwitał. Z czasem wyrobił sobie
szczególny rytm pracy: puk, puk, bum, puk, puk, bum –
dźwięczny stuk młota o kowadło. Podwójne „puk” dawało
mu chyba chwilę na sprawdzenie, gdzie i z jaką siłą trzeba
uderzyć. Potrafił wykuć niemal wszystko, nawet przedmioty
skomplikowane i wymagające dużej wprawy, a nikt nie prześcigał
go w solidności i szybkości pracy. Ponieważ pracował
tak żwawo, mógł oddawać się swej miłości do książek – teraz
już nie pod ławką, lecz w ubikacji, gdzie przesiadywał czasem
ponad godzinę. A kiedy majster łajał go za to, ojciec rzucał
się do pracy tak zaciekle, że w jedno popołudnie robił tyle,
ile dwóch ludzi w ciągu całego dnia. A ponieważ ani majster,
ani dwaj pozostali kowale nie mogli mieć zastrzeżeń do jego
pracy, pozwolono mu wreszcie na tę przyjemność.
Gdy w wieku siedemnastu lat ojciec zakończył praktykę,
majster błagał go, by został, proponując rękę córki oraz kuźnię
w spadku – lecz ojciec niecierpliwił się już, by ruszyć dalej.
Pojechał do Niemiec, gdzie chciał się doskonalić w fachu
i z korzyścią uprawiać swe rzemiosło.
Kiedy wybuchła wojna, ojca wcielono do oddziałów wykwalifikowanych
robotników obcego pochodzenia, których
umieszczono w przyfabrycznych obozach pracy, by wykorzystywać
ich zdolności na potrzeby przemysłu wojennego.
W 1944 roku ojca przeniesiono do Dortmundu w Zagłębiu
Ruhry, które jako wielki okręg przemysłowy było ciężko
bombardowane. Tam poznał moją matkę i zakochał się
w niej – w Christine Annie Dörr. Ona miała zaledwie szesnaście
lat, on dwadzieścia dwa.
Była nieco niższa niż jej rówieśniczki, ciemnowłosa i zgrabna,
miała jasną, szczerą twarz, poważne, ciemne oczy i dźwięczny
głos, a mówiła staranną literacką niemczyzną. Podobała
się mężczyznom nie tylko z wyglądu, ale także ze względu
na sposób, w jaki żywość łączyła się w niej z głębokim, nieodstępującym
jej smutkiem. Była dobrze wykształcona – gdy
poznała mojego ojca, studiowała chemię. Przepadała za teatrem,
czytała Szekspira w przekładzie, lubiła też operę. Mimo
że ojciec kochał literaturę i miał serce do muzyki, nie podzielał
jej zainteresowań. Mylnie brał je za przejaw próżności i zarozumialstwa,
których nie znosił. A jednak pobłażał jej, bo
ją kochał.
Ojciec był przystojnym mężczyzną, ciemnym i średniego
wzrostu, miał jakieś sto siedemdziesiąt pięć centymetrów.
Wstydził się trochę swojej śniadej cery i nazywał siebie
Cyganem, a potem – w Australii – Aborygenem. Jego
twarz była szczera jak jego serce. Od razu zwracały uwagę
oczy – migdałowe, ciemne, przenikliwe. Przyciągały spojrzenie,
choć wielu onieśmielały. Niebieskoczarne włosy, lekko
rzedniejące na skroniach, zaczesywał gładko do tyłu. Nos
miał nieco krzywy, bo na początku pracy w kuźni oberwał
końskim kopytem. Gdy był młody, rysy miał miękkie, a usta
zmysłowe, ciało zaś kowala – twarde i muskularne. Często
śpiewał – mocnym melodyjnym głosem, którego urodę odgadnąć
można było, już kiedy mówił.
Gdy rodzice się poznali, ojciec handlował trochę na czarnym
rynku, dzięki czemu mógł zdobyć chleb, mleko, papierosy,
a czasem także ubrania, mimo że wszystko to ściśle
racjonowano. Przypuszczam, że właśnie ta szczególna „zamożność”
sprawiła, iż rodzice mojej matki, mieszczanie z niemieckiej
klasy średniej, przełknęli jakoś związek córki z obcokrajowcem,
do tego o słowiańskich rysach, którego – gdyby
nie to – obawialiby się pewnie i mieli w pogardzie. A były
podstawy do obaw, bo jeśliby gestapo przyłapało tych dwoje,
niemal z pewnością rozstrzelano by ich za łamanie ustaw
rasowych.
Dlatego ojciec z matką umawiali się potajemnie, często
na cmentarzu, gdzie – jak twierdził mój ojciec – zostałem
poczęty. Dreszcz niebezpieczeństwa, który towarzyszył tym
spotkaniom, czarnorynkowy handel ojca, jego sporadyczne
aresztowania i brutalne traktowanie przez gestapo sprawiały
z pewnością, że związek z nim wydawał się ekscytujący tej
poważnej, romantycznej i buntowniczej szesnastolatce. Dortmund
zbombardowano doszczętnie w ostatnich latach wojny.
To brutalne zniszczenie wszystkich symboli porządku i trwałości
wprawiło ludzi w oszołomienie, wyzwoliło w nich jakieś
zapamiętałe dążenie do anarchii i kazało odrzucić wszelkie
poczucie odpowiedzialności.
Związek ojca i matki był namiętny i niespokojny. Matka
miała skłonność do gwałtownych napadów zazdrości. Parę
lat później usłyszałem przypadkiem, jak ojciec wypomina jej,
że wcale nie poślubił jej z miłości. Choć odpowiedziała wtedy,
że dobrze o tym wie, wiele późniejszych opowieści ojca
temu przeczyło. W każdym razie na początku darzył ją uczuciem
tak silnym, że wytatuował sobie jej imię na przedramieniu,
a potem usiłował się zastrzelić, gdy na krótko go opuściła.
Przyłożył sobie pistolet do skroni i nacisnął spust, ale kula
drasnęła mu tylko nos i policzek. Tak szaleńcze emocje miotały
wówczas ludźmi. W nocy biegło się ile sił do schronu,
następnego dnia człowiek celował sobie w głowę z pistoletu,
a wieczorem znów z obawy o życie zbiegał do piwnicy.
Z końcem wojny wszystko się jednak zmieniło – rodzice
byli już małżeństwem, mieli dziecko. Bardzo mocno przeżyła
to zwłaszcza matka. Po moich narodzinach zaczęła zdradzać
oznaki choroby, która w nadchodzących latach miała się poważnie
zaostrzyć. Wydawało się, że zupełnie nie potrafi się
mną zająć, zapominała nawet o tak prostych sprawach jak
karmienie czy kąpiel. Moja babcia opowiedziała mi pewnego
razu, że gdy była w ciąży z matką, na kilka dni przed rozwiązaniem
przyśnił się jej Jezus – cały skrwawiony pokazywał
jej rany, które zadano mu na krzyżu. Babka obudziła się i powiedziała
do męża: „Dziecko, które urodzę, będzie cierpieć”.
Potem opowiedziała tę historię także mojej matce, a swojej
córce, i nietrudno zgadnąć, że ten sen położył się cieniem na
jej dzieciństwie i wychowaniu. Być może stąd właśnie wzięły
się powaga i smutek w oczach matki, nawet gdy była młoda –
tak jakby bała się, że została przeklęta.
Zaniedbanie, którego doświadczałem ze strony matki, z nawiązką
rekompensowała mi jej rodzina. Jej siostra Maria, choć
dwa lata młodsza od matki, kąpała mnie i karmiła. Dziadkowie
stracili głowę dla niespodziewanie ofiarowanego im przez
los wnuka. Spędzałem z nimi prawie tyle samo czasu co z rodzicami.
Czasy były ciężkie, brakowało wszystkiego. Zimę
1946 roku, gdy miałem sześć miesięcy, ludzie przesiedzieli
w domach – nie było sensu wychodzić, bo i tak nie dało się
kupić opału ani jedzenia. Ojciec ruszał czasem w osiemdziesięciokilometrowe
marsze, by zdobyć litr mleka albo woreczek
fasoli czy parę ziemniaków. A ponieważ odmawiał sobie
choćby kęsa, byśmy my mieli więcej, wyczerpany raz po raz
mdlał z głodu. Symbolem tamtych lat w Niemczech stała się
kawa z cykorii, ale bliższa rzeczywistości była wątrobianka
z drzewnych wiórów.
W końcu udało się mojemu ojcu znaleźć pracę, której pragnął
– miał kuć żelazne bramy, schody, balustrady i bibeloty,
takie jak wielkie żelazne popielniczki, na których siedziały
przycupnięte misternie wykute ptaki. Z nadzieją wypatrywał
pomyślnej przyszłości w powojennych Niemczech, ale matka
– u której do nerwowego niepokoju dołączyła astma – spoglądała
już gdzie indziej. Najpierw uznała, że wyjedziemy do
Ameryki, jednak gdy okazało się, że nie sposób dotrzeć tam
tak szybko, jak by chciała, zdecydowała się na Australię, gdzie
astma, jak mówili lekarze, miała rzekomo ustąpić. Ojciec nie
chciał jechać, ale pogarszający się stan zdrowia matki przekonał
go w końcu, że trzeba znaleźć dla niej lepsze miejsce.
W 1950 roku, gdy miałem cztery lata, wsiedliśmy na statek
SS Hersey, wypełniony takimi jak my emigrantami, których
podróż dotował wówczas rząd Australii. Dzień przed wyjazdem
ojciec poprosił pewną kobietę, by powróżyła mu z kart.
Jej przepowiednia niepokoiła go potem przez całe życie i często
do niej wracał. Kobieta powiedziała mu, że czeka go podróż
przez wielką wodę, a u jej kresu straci żonę i przytłoczy
go wielkie cierpienie.
(...)