Dziś wieczorem nie schodźmy na psy

Afrykańskie dzieciństwo

Alexandra Fuller

Dziś wieczorem nie schodźmy na psy

Afrykańskie dzieciństwo

fragment

Malawi

Na północ od Zimbabwe, choć z nim nie granicząc, leży wąski pasek kraju, którego ponad jedną piątą zajmuje jezioro szczycące się największą populacją słodkowodnych ryb tropikalnych na świecie. Tamtejsze płaskowyże usiane są rzekami i jeziorami, w których szkockie pstrągi pływały jeszcze przed drugą wojną światową i gdzie wciąż gęsto od ich potomków. Praktycznie wszędzie w Malawi powietrze jest słone i mocno nasączone aromatem wędzonej ryby.

By dotrzeć do Malawi, możemy jechać krótką, niebezpieczną drogą lub dłuższą, bezpieczniejszą. Druga opcja oznacza wyjazd z Zimbabwe na zachodzie, w Chirundu, ruszenie na północ przez Zambię, potem wnoszącą się Great East Road do Chipaty i stamtąd do Malawi. To podróż trwająca cztery, pięć dni, prowadząca przez coraz gorsze drogi, ale omijająca tereny działań wojennych i minimalizująca ryzyko spotkania bandytów. Możemy też jechać na wschód, przez prowincję Tete w Mozambiku, i znaleźć się w Malawi w ciągu kilkunastu godzin, może jednego dnia.

W normalnej sytuacji podróż przez Tete byłaby rozsądniejszym rozwiązaniem. Jednak w Afryce właściwie nic nie jest normalne. Jeśli pojedziemy przez Mozambik, będziemy musieli unikać min, bojowników RENAMO i dróg tak kiepskich, że łatwiej jechać w koleinach zostawionych obok przez wojskowe ciężarówki.

Choć raz rodzice zachowują się rozsądnie. Tata leci z Zimbabwe do Malawi: jego samolot najkrótszą możliwą drogą przemierza Tete, a pasażerowie nerwowo popijają carlsberga i wyglądają przez okna. Mozambik pojawia się i znika z pola widzenia: lata dzikiej wojny, spalone wioski, zgwałcone kobiety, dzieci-żołnierze, zero szkół i szpitali, wojenny głód zdają się jednak tylko krótkotrwałą powietrzną turbulencją. Samolot ląduje w Blantyre – mieście pachnącym Afryką, ale ze szkoc­kim zacięciem – a na lotnisku tatę odbiera niezwykle wysoki i bardzo ciemny Afrykanin, który, jak się okazuje, nie pochodzi z Malawi, lecz z Zambii. Malawijczycy zwykle mają czerwonawą skórę i delikatniejsze rysy. Kierowca taty wyróżnia się z tłumu, wysoki, smukły, jak drzewo palmowe w lesie mopane.

Mama jedzie do Malawi landroverem, okrężną drogą przez Zambię, razem z psami, kotami i całym naszym dobytkiem. Gdzieś w pobliżu rzeki Kafue z samochodu wypada Oscar i znika na zawsze, choć mama przez dwa dni chodzi wzdłuż rzeki, wołając go. W końcu w pobliskiej wiosce znajduje nauczyciela, któremu daje trochę pieniędzy i mówi:

 – Jeśli znajdziesz mojego psa, zaopiekujesz się nim?

Tata powie później:

 – Pewnie kupił sobie piwo za twoje pieniądze.

 – Nie wiesz tego.

 – A ty powinnaś już to wiedzieć.

Malawi było przedtem Niasą. Gdy przyjeżdżamy tu w 1982 roku, krajem rządzi lilipuci dyktator, doktor Hastings Kamuzu Banda. Jest pokurczony i bardzo stary, choć podobno nikt dokładnie nie wie, ile ma lat. Jego urodziny to oficjalna tajemnica państwowa, a ogólnie wiadomo tylko, że mógł się urodzić między 1898 a 1906 rokiem. Niektórzy nierozsądni ludzie żartują nerwowym szeptem, że Kamuzu Banda tak naprawdę nie żyje, a jego ciało na baterie jest zdalnie sterowane. Przecież – zauważają – Banda rzadko reprezentuje kraj publicznie, oprócz tego, że od czasu do czasu pomacha swoją miotełką zrobioną z ogona zebry, służącą do odganiania much, ze schodów prowadzących do prywatnego samolotu lub helikoptera.

Jednak większość ludzi pilnuje się i trzyma gęby na kłódki. Mama ostrzega:

 – Nigdy nie mówcie nic złego o rządzie ani o prezydencie.

 – A kiedy będziemy sami?

Mama wzdycha, jakby cała ludność Malawi uciskała jej płuca.

 – Tutaj nigdy nie jesteśmy sami.

Ludzie, którzy nie zgadzają się z Jego Ekscelencją Dożywotnim Prezydentem i Wodzem Wodzów, często stają się ofiarami wypadków samochodowych (a ich ciała jakimś cudem podziurawione są pociskami) albo też nie całkiem świeżych owoców morza (a ich ciała również jakimś cudem podziurawione są pociskami).

Rebelie wszczęte przez H. M. B. Chipemberego i Yatutę Chisizę w 1965 i 1967 roku zostają zduszone. Chipembere umiera na wygnaniu w Stanach Zjednoczonych.

Dick Matenje, typowany na następcę Bandy, umiera w tajemniczych okolicznościach w 1983 roku.

Orton i Vera Chirwowie zostają skazani na dożywocie za oprotestowanie polityki Bandy. Orton zostaje zwolniony, ale później pada w Zambii ofiarą porwania.

Doktor Attati Mpakati, przywódca Socjalistycznej Ligi Malawi, ginie w wybuchu bomby przysłanej w liście w 1983 roku w Zimbabwe.

Doktor Hastings Kamuzu Banda jest nie tylko Dożywotnim Prezydentem. Jest również Ministrem Spraw Zagranicznych, Ministrem Pracy i Zaopatrzenia, Ministrem Sprawiedliwości oraz Ministrem Rolnictwa. Lotnisko, większość głównych dróg i budynków publicznych, wiele szkół i szpitali nosi imię Prezydenta. Wzdłuż prawie wszystkich większych dróg stoją rzędy billboardów ze zdjęciem Dożywotniego Prezydenta. Kobiety noszą przewiązywane w pasie niczym spódnice jasne chitenge ze zdjęciem Bandy, młodszego Bandy, którego twarz lśni nad ich zaokrąglonymi biodrami i dużymi brzuchami. Dzieci wiszą w chustach ozdobionych twarzą Prezydenta, a ich małe buzie wyglądają znad łagodnego, pobłażliwego spojrzenia Wielkiego Wodza.

Kiedy przeprowadzamy się do Malawi, ten wąski kraj ma jeden z najniższych dochodów na mieszkańca na świecie. Jest też coraz ludniejszy, bo uchodźcy przelewają się przez granicę z Mozambikiem, uciekając przed niekończącą się wojną domową.

Przenosimy się na farmę tytoniową nad brzegiem jeziora Chilwa, niedaleko od jeziora Niasa, rzeki Shire i Mozambiku, drogami, na których pick-up podskakuje na boki niczym mała łódka. Farma nazywa się Mgodi, czyli Dziura, i jest jedną z wielu należących do Jego Ekscelencji Dożywotniego Prezydenta. Ma też być dowodem na to, co się dzieje, gdy Prezydent postanawia pomóc swemu ludowi. Po naszym przyjeździe okazuje się, że posiadłość leży w gruzach, zarośnięta chwastami, rozwalona, pełna złodziei, groźnych Wielkich Ludzi, trzęsących się Małych Ludzi, zapadających się warsztatów i rozpadających dróg. Całe to miejsce drży w posadach pod sypiącą się infrastrukturą. Jest jak mniejsza, skondensowana wersja malawijskiego rządu.

Na farmie jest tysiąc „wiejskich farmerów”: każdy dzierżawi czterdzieści arów ziemi, na których może uprawiać tytoń, później odsprzedawany państwu. Ci farmerzy muszą też obsadzić poletko kukurydzy i drugie, z warzywami, na osobnym kawałku ziemi, by wyżywić siebie i swoje rodziny.

Jak na standardy tego niewielkiego, ściśle kontrolowanego, gęsto zaludnionego kraju, nasza farma jest bardzo odległa, oddalona o przynajmniej godzinę drogi samochodem od Zomby, najbliższego miasta. Zomba usytuowana jest na pięknym płaskowyżu, na którym Dożywotni Prezydent zbudował sobie nieduży pałac, jeden z wielu rozrzuconych po kraju. W tej okolicy panuje też zupełnie inny klimat. Płaskowyż, na którego szczyt dojeżdżamy po krętej i jedynej drodze na górę, unikając kierowców nielegalnie i bezkarnie pędzących w dół, obsadzony jest świeżą, słodko pachnącą sosną i jodłami. Ziemia robi się tu miękka i omszała, powietrze jest gęste i chłodne, świeże dzięki niemal nieustępującej lekkiej mgiełce. Zalewy i strumienie pełne są pstrągów, drogi na czubku płaskowyżu zrobione są z twardej, czerwonej gliny, która w czasie deszczu staje się tak śliska, że nasza ciężarówka kołysze się niepewnie, skręcając do rowu. Gdy zjeżdżamy szlakiem „w dół”, temperatura rośnie, a gdy docieramy do miasta, nie pamiętamy już o świeżości płaskowyżu, o jego chłodnej, miłej, omszałej ciszy.

Zombę trudno komukolwiek polecić i odróżnić od wielu innych afrykańskich miast. Wyjątkiem jest tu szpital dla psychicznie chorych usytuowany przy głównej ulicy. Dla zwykłego obserwatora Zomba jest zaludniona przede wszystkim przez oszalałych Malawijczyków, uciekinierów ze szpitala, którzy snują się po tym skromnym mieście w zaszytych różowo- lub niebiesko-białych piżamach w paski.

Vanessa ma teraz szesnaście lat i chodzi do prywatnej koedu­kacyjnej szkoły w Blantyre, gdzie nacisk kładziony jest na radosną atmosferę uczenia się, a uczniów zachęca się, by wyrażali się w artystyczny sposób. Ja mam trzynaście lat, uczęszczam do liceum Arundel w Harare, w Zimbabwe, gdzie uczniom w ogóle zakazuje się wyrażać, w jakikolwiek sposób. Nacisk kładziony jest na wymagający program nauczania, ponieważ mamy zdawać trudne egzaminy układane w Cambridge, w Anglii.

W naszej szkole rozmowy telefoniczne możemy przeprowadzać wyłącznie o dziesiątej rano w sobotę, a i wtedy kontrolowane są one przez wychowawczynię i wolno nam mówić jedynie przez pięć minut. Listy wysyłane ze szkoły często są cenzurowane. Te, które otrzymujemy, są cenzurowane zawsze. Wolno nam przyjmować jedynie gości zaakceptowanych przez władze i znajdujących się na liście, i to tylko między trzecią a piątą w niedzielne popołudnia. Dwa razy dziennie chodzimy do kaplicy. Modlitwa przed posiłkami odmawiana jest po łacinie.

Spódnice od mundurków muszą być nie dłuższe niż dwa i pół centymetra poniżej kolana, nie krótsze niż dwa i pół centymetra powyżej kolana, mierzone na klęczkach. Zobowiązane jesteśmy nosić konkretny mundurek (szkolny, niedzielny, sportowy) przez praktycznie cały dzień oprócz kilku godzin między kąpielą i zgaszeniem świateł, kiedy to (zawsze) zostajemy zamknięte w klasie i odrabiamy zadania domowe. Włosy musimy związywać, jeśli dotykają kołnierza. Nosimy też grubą, brązową nylonową bieliznę sięgającą wysoko nad talię i nisko na uda. Nie wolno nam rozmawiać po zgaszeniu świateł ani przed dzwonkiem porannym, budzącym nas o szóstej. Przy drzwiach musimy czekać na naszych nauczycieli, wychowawców, gości.

Dostajemy też listę sprawunków. Musimy przywieźć wszyst­­ko, co na niej jest, i nic więcej. Trzy szkolne mundurki, trzy zestawy zwykłych ubrań, pięć par bielizny, niedzielną sukienkę, dwie pary sznurowanych butów Clarksa kupionych bardzo drogo od starszej pani – która mnie zdaje się przedwojenna, czyli sprzed Chimurengi – z łuszczącymi się od różu policzkami i wielkim jasnym kokiem, w dziale obuwniczym na trzecim piętrze domu handlowego Meikles w Harare. Po kupnie butów mama zabiera mnie na herbatę i bułeczki, ale ja ledwo jestem w stanie cokolwiek przełknąć, tak bardzo boli mnie brzuch przed początkiem szkoły. Mamie także zaschło w ustach na myśl o pieniądzach, których nie mamy, a które właśnie wydała.

W internacie wolno nam mieć tylko trzy plakaty na ścianie i pięć przedmiotów na nocnym stoliku. Włosy możemy myć jedynie w sobotnie poranki. Oglądamy telewizję i słuchamy radia wyłącznie przez kilka godzin w trakcie weekendów. Jeśli zostaniemy przyłapane na paleniu, piciu lub zakłócaniu spokoju, będziemy wydalone ze szkoły.

Pewnego wieczoru przed zgaszeniem świateł po internatach, przeskakując po trawnikach z jednego do drugiego, rozeszła się wiadomość, że dwóch nastoletnich chłopców przeszło przez ogrodzenie i znajduje się na terenie liceum Arundel. Wszystkie dormitoria zostały natychmiast zamknięte (z nami w środku), sprawdzono obecność, polecono nam zgasić światło i rozbierać się w ciemności, by domniemani chłopcy nie zobaczyli nas, gdy przebieramy się w piżamy. Od pokoju do pokoju, od drzwi do drzwi zaczęła się szerzyć histeria. Kilka dziewczyn wyrzuciło przez okna bieliznę i staniki. Jedna zaczęła szlochać, a jakaś inna podobno zemdlała z podekscytowania.

Po zakończeniu semestru wylatuję z Zimbabwe i ląduję na Międzynarodowym Lotnisku imienia Kamuzu.

Wita mnie cały zestaw zakazów.

Nie wolno mi robić zdjęć w budynkach rządowych, gdyż może to skutkować aresztem.

Jeśli jestem mężczyzną, nie mogę nosić włosów dłuższych niż do kołnierza. Dłuższe zostaną mi obcięte.

Jeśli jestem kobietą, nie wolno mi nosić szortów, spodni ani spódnic odsłaniających kolana, gdyż może to skutkować aresztem.

Nie wolno mi wwozić do kraju pornografii, gdyż może to skutkować aresztem. Prawo antypornograficzne jest tak restrykcyjne, że cenzurowane są nawet pudełka krakersów importowanych z RPA. Odziana w bikini kobieta na pudełku ma kształtne nogi zaczernione do kolan flamastrem urzędnika do spraw pornografii.

Nie wolno mi wwozić do kraju narkotyków, gdyż może to skutkować karą śmierci.

Kiedy wysiadam z samolotu, czeka na mnie mała armia oficerów celnych i imigracyjnych. Zaglądam ponad ich ramionami, próbując zajrzeć do budynku terminalu, ale wydaje mi się, że te procedury nie mają końca. Tylko kolejne rzędy urzędników, a za nimi fotografie wielkości plakatów, na których widnieje mały dyktator. Jego skóra, zauważam, lśni jak czerwony mahoń. Zdjęcie oczywiście wyretuszowano, dodając prezydentowi wiecznej, uśmiechniętej, lekko spiętej młodości. W drewnianym wejściu stoją uzbrojeni strażnicy, zasłaniając to, co jest za plakatami.

Mój szkolny kufer zostaje położony na stole. Mam go ­otworzyć.

Trzech urzędników celnych rzuca się na mój skromny ­dobytek.

 – Czy posiadasz jakąś pornografię? – pyta pierwszy oficjel, kierując lufę w stronę mojego serca.

 – Nie.

Moje podręczniki zostają wyjęte, otworzone i zbadane. Urzędnicy przewracają kolejne strony książek do biologii, matematyki, chemii, łaciny i francuskiego, aż w końcu któryś z nich z wyrazem obrzydzenia schyla się i pyta:

 – Masz narkotyki?

 – Nie.

Potem znajdują pudełko tamponów, otwierają je, rozpakowują kilka i zaglądają do środka, jakby to były kalejdoskopy.

Rozglądam się dokoła czerwona ze wstydu. Jednak wszyscy pasażerowie są przeszukiwani w dokładnie ten sam sposób. Potrafię rozróżnić Starych Ludzi od Nowych Ludzi. Nowi czerwienią się, pocą i od czasu do czasu protestują, a Starzy są wyraźnie zrelaksowani. Rozmawiają ze sobą, popalają papierosy, ignorują oficjeli i machają do siebie. „Gdzie byłeś?”, „Jak podróż?”, „Pójdziemy potem na piwo?”.

 – Czy masz obcą walutę? – Moje majtki i staniki, już niedziecięce, ale jeszcze niedorosłe, zostają wyjęte i wytrzepane, jakby miały z nich wypaść pieniądze.

 – Nie.

Urzędnicy podejrzliwie marszczą czoła.

 – W takim razie czym będziesz płacić w czasie pobytu tutaj?

 – Rodzice zapłacą – odpowiadam głosem ochrypłym od napływających łez.

Niemal bez tchu wybiegam na gorące, wilgotne lotnisko, gdzie rodzice i Vanessa zdążyli się już znudzić czekaniem na mnie. Mama czyta, Van wyszła na zewnątrz i ćwiczy stanie na rękach na kawałku trawy niedaleko rabatki jasnych lilii. Tata pali papierosa i gapi się w sufit.

Nasze listy są cenzurowane, niezdarnie rozrywane tłustymi paluchami i czytane przez urzędników imigracyjnych na poczcie, więc kiedy je dostajemy, są brudne, pomięte, z odciskami palców i śmierdzą smażoną rybą, mięsem i frytkami – biurowym żarciem Afryki. Telefonować możemy tylko wtedy, gdy działa centrala w Liwonde, by rozmowy mogły być monitorowane. Jeśli centrala akurat ma wolny dzień albo operator leży w domu powalony malarią, czy też uczestniczy w pogrzebie, nie możemy dzwonić.

Nie pamiętam, by w tym domu ktokolwiek dzwonił lub odbierał telefon. Operator w Liwonde i jego rodzina są najwyraźniej bardzo słabego zdrowia.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.