Ota Pavel

Pod powierzchnią

Najmłodszy syn Herminy i Leona Popperów urodził się 2 lipca 1930 roku w sanatorium Sanop na praskim Smíchovie. Bliscy nazywali go różnie: Otto, Otík, Otí, niekiedy także Ot’as, ale najczęściej – Ota.

Chłopiec nieprędko zdał sobie sprawę z tego, że jest Żydem. Pół-Żydem. Zebrą, jak mawiał w żartach ojciec. W dzieciństwie stawał na baczność, gdy z radia „płynęły dźwięki naszego hymnu narodowego”. Pewnego razu, gdy bracia byli już w łóżkach, na dźwięk pieśni Kde domov můj [Gdzie jest moja ojczyzna] wyskoczyli spod pościeli w nocnych koszulach, a „tatuś z dumą pokazywał nas gościom: jak to jesteśmy wychowani w duchu patriotycznym”.

W języku czeskim ojczyzna (domov) wywodzi się nie od ojców, lecz od domu. Leo był Żydem, nosił niemieckie nazwisko, ale uważał się za czeskiego patriotę i w takim duchu wychował synów. Podczas spisu powszechnego w 1930 roku ojciec zadeklarował, że wszyscy członkowie rodziny są narodowości czeskiej. „Kochał ten kraj, i to chyba bardziej niż mamusia, która była chrześcijanką; ale dla niej było to w jakiś sposób oczywiste, podczas gdy mój tato szukał ojczyzny poprzez swoich przodków setki lat, zanim ją wreszcie znalazł”.

W rzeczywistości Hermina przestała chodzić do kościoła najpóźniej po ślubie z Leonem; na akcie małżeństwa w rubryce „wyznanie” urzędnik wpisał: „bez wyznania”. Jiří Pavel powiedział kiedyś, że jego matka „nie wierzy w Ducha Świętego ani w niepokalane poczęcie, ale w miłość, która czyni cuda”. Praktyki religijne w domu Popperów sprowadzały się do ubierania choinki w Wigilię. Ojciec wpadał do bóżnicy tylko z okazji największych świąt i doniosłych wydarzeń w życiu rodziny, takich jak narodziny starszych synów. Robił to zapewne pod presją rodziców – Hugo Pavel wspominał, że został obrzezany bez wiedzy rodziców, do synagogi zanieśli go dziadkowie. A gdy Popperowie przenieśli się do stolicy, ojciec nie wybrał się do gminy nawet po narodzinach najmłodszego syna. Z prawnego punktu widzenia Ota był bezwyznaniowcem.

Popperowie, jak wszystkie szczęśliwe rodziny, byli na swój sposób typowi. W latach trzydziestych niemal połowa żydowskich nowożeńców w Czechach wiązała się z nie-Żydami. Diaspora na ziemiach czeskich już na przełomie XIX i XX wieku była „bodaj najbardziej zeświecczona w całej Europie” – pisze znawczyni problematyki czesko-żydowskiej Agata Firlej. Ale i Czesi byli jednym z najbardziej zeświecczonych narodów europejskich. Laicyzacja sprzyjała asymilacji i mieszanym związkom nie mniej niż cud miłości. Także bracia Leona i jego siostra mieli nieżydowskich małżonków.

Dzieciństwo Oty przypadło na najlepsze lata jego rodziców. Nigdy wcześniej ani później nie powodziło im się tak dobrze. Ojciec „wracał do domu i z ogromną radością wykładał setki koron na okrągły stolik – wspominał Pavel. – Robił to jak prestidigitator, rzucał banknoty z góry, żeby opadały, albo kładł na stół i je przyklepywał. Mamusia wydawała okrzyki podziwu i klaskała w dłonie, a my, chłopcy, staliśmy z szeroko otwartymi ustami”.

Dopiero po wielu latach pisarz dowiedział się, że po pokazie ojciec „żądał od mamusi tych pieniędzy z powrotem”. Prawdopodobnie przynosił do domu utarg, z którego musiał rozliczyć się w firmie. „Bywały i takie czasy, kiedy przychodzili do nas komornicy, nakładając sekwestr na meble” – pisał Ota. Lecz koniec końców Popperowie żyli na wysokiej stopie, choć być może niekiedy trochę ponad stan. Ojciec „już na długo przed wojną mawiał, że w naszej rodzinie wszystko się przejada, przepija i wydaje na przyjemności (mamusia robiła mu czasami wymówki, że z tych przyjemności korzysta tylko on sam) – wspominał Pavel. – Ale prawdę powiedziawszy, wcale tak nie było, pamiętam czasy, kiedy zarabiał mnóstwo pieniędzy i dawał nam wszystko, co mógł, w spiżarni wisiały wspaniałe bażanty z pięknymi długaśnymi ogonami i szynka, z której mogliśmy sobie kroić, ile dusza zapragnie”.

Chłopcy dostawali pod choinkę, która zawsze sięgała aż do sufitu, drogie prezenty, często sprzęt sportowy: narty, sanki i łyżwy. Gdy Ota miał trzy lata, ojciec zrobił mu zdjęcie w rękawicach bokserskich. To zdjęcie, wraz z innymi rodzinnymi fotografiami, do dziś wisi na ścianie salonu w mieszkaniu Hugona. Ota trzyma w ustach smoczek, rękawice są większe od niego. „Ojciec urządził nam w pokoju ring bokserski – mówił Hugo. – Chciał z nas zrobić mistrzów sportu”.

Ota również to zapamiętał. Pisał o ojcu, że „Żyd numer jeden to nie był dla niego pan Einstein, ani pan Chaplin, ale bokser Baer, który wykończył Schmelinga”. Dlatego „przed wojną mój tato kazał w naszym mieszkaniu zbudować ring i musieliśmy ćwiczyć się w boksie, miałem wtedy siedem lat. Przychodził nas uczyć pan Hrabak, a przede wszystkim pan Jenda Heřmánek, który zdobył srebrny medal olimpijski w Amsterdamie”.

Hugo wymienił jeszcze kilka innych nazwisk znanych bokserów. Leo Popper nie był odosobniony w swojej fascynacji sportem. W latach międzywojennych w całej Europie Środkowej popularnością cieszyły się prace Maxa Nordaua, głównego propagatora idei „muskularnego judaizmu” (Muskel-Judenthum). Także czescy Żydzi zaczęli doceniać znaczenie sprawności fizycznej – nie tylko syjoniści, którzy zamierzali osiedlić się w Palestynie, ale także zasymilowani mieszczanie, rolnicy i robotnicy – wszyscy pragnęli zerwać ze stereotypem cherlawego, pozbawionego tężyzny fizycznej Żyda. W istocie „każda z tych grup posiadała własną ideologię sportu – pisze Sylwia Siedlecka. – Dla mieszczaństwa sport miał być sposobem integracji społecznej poprzez uprawianie lokalnych dyscyplin i tym samym zniwelowanie podziałów i różnic kulturowych. Dla zwolenników Bundu sport stanowił narzędzie pojednania w duchu socjalistycznej idei braterstwa. [Syjonizm] chcąc znaleźć nowy symbol, pomagający wykreować naród i zniwelować antysemickie klisze, postulował odejście od stereotypu żmudnej codziennej pracy wykonywanej przez Żydów, a w zamian eksponował obraz witalnego ciała”.

Rodzice byli prości i niewykształceni, ale zależało im, by synowie wyszli na ludzi. Starsi bracia już przed wojną uczyli się w gimnazjum, Ota w wieku siedmiu lat poszedł do podstawówki. Pod choinkę „najwięcej dostawaliśmy książek – wspominał Hugo Pavel. – To były książki przygodowe, powieści Verne’a, bajki, książki z obrazkami. Historia Czechów. Stare legendy czeskie. Atlas świata. Wszyscy trzej uwielbialiśmy czytać. Kiedy mama wieczorem gasiła nam światło, żebyśmy wreszcie poszli spać, czytaliśmy z latarką pod kołdrą”.