Europa z płaskostopiem

Wstęp

Kim są Czesi

„Wiecie, kim są Czesi? To śmiejące się bestie!”. Mijają lata,
zmieniają się ustroje, a to zdanie z Hrabalowskich Pociągów
pod specjalnym nadzorem wciąż pasuje jak ulał do
naszych południowych sąsiadów. My napinamy muskuły,
przelewamy krew, święcimy we własnym gronie nieznane
reszcie świata rocznice — a górą i tak zawsze są Czesi. Czas
chyba zapytać wreszcie — jak oni to robią?
Jeśli nawet nie istnieje charakter narodowy, to z pewnością
Czesi stanowią żywy dowód, że istnieją narody z charakterem.
— Że co, że niby Czesi? Ci… — i tu zapewne niejeden
czytelnik z wściekłością zemle w ustach niecenzuralne
słówko. Jak to, a tchórzowska kapitulacja jesienią 1938 roku,
a największy na świecie pomnik Stalina w Pradze, wzniesiony
akurat wtedy, gdy kult Ojca Narodów zaczęli demontować
już nawet Sowieci — czy to są przykłady charakteru?
Cóż, dla nas, Polaków, którzy gotowi jesteśmy choćby na
zbiorowe samobójstwo, byle dobrze wypaść w podręcznikach
(nad którymi będą przysypiać nasze wnuki) — z pewnością
nie. Podstawowa różnica między nami i Czechami
polega więc chyba właśnie na stosunku do historii — im
historia nie ciąży, ona im co najwyżej zawadza.
Parafrazując Norwida, można by powiedzieć, że dla Czechów
ojczyzna to „wspólny, zbiorowy rytuał spędzania
wolnego czasu”. O tym, jak bardzo są przywiązani do swego
stylu życia, którego kwintesencją jest powiedzenie: To chce
klid (w wolnym przekładzie: „Nie pali się”), może przekonać
się każdy turysta, któremu przyszłoby do głowy, żeby
cokolwiek w Czechach załatwić szybko. Może rytm naszego
życia wyznaczają zrywy, niekiedy nawet powstańcze, ale
Czesi do zrywu są skłonni tylko wówczas, gdy to naprawdę
ma sens. W innym wypadku zawsze znajdą rozbrajającą
wymówkę, jak choćby pewien praski taksówkarz, który
z wisielczym spokojem wytłumaczył mi kiedyś, dlaczego
dowiózł mnie zupełnie gdzie indziej, niż chciałem: Vždyť
ja nejsem robot (”Przecież nie jestem robotem, nie mogę
znać na pamięć wszystkich ulic w Pradze”).
à propos, słowo robot zawdzięczamy Czechom — jako
pierwszy użył go w 1921 roku Karel Čapek w sztuce fantastyczno-naukowej
RUR.
Niewyjaśnioną zagadką pozostaje, jak to się stało, że Czesi,
mając za sąsiadów ośmiokrotnie liczniejszych Niemców,
w ogóle przetrwali jako naród. W Polsce pokutuje opinia,
że Czesi „to tacy Niemcy, którzy mówią po polsku”; już
Adam Mickiewicz w swych wykładach paryskich wyzłośliwiał
się nad zniemczonymi Czechami, odmawiając im
nawet prawa do miana Słowian. I coś chyba jest na rzeczy.
Otóż sekret Czechów może polegać na tym, że to właśnie
oni — bo przecież nie Serbowie, Bułgarzy, Rosjanie czy
wreszcie my, Polacy — są wręcz modelowym przykładem
udanej okcydentalizacji Słowian.
Prawdą jest, że Czesi zawdzięczają Niemcom nie mniej
niż Irlandczycy Anglikom (z wyjątkiem języka), nic więc
dziwnego, że darzą ich nader skomplikowanym uczuciem.
W istocie od dwustu lat nie robią nic innego, jak tylko udowadniają
sąsiadom zza Łaby, że różnią się od nich pod
każdym względem i nie tylko w niczym im nie ustępują, ale
dorównują im, a nawet ich przerastają. Wymaga to sprawnej
organizacji, toteż Czesi nie przypadkiem są mistrzami gier zespołowych
— zarówno gdy chodzi o piłkę nożną, jak i seryjną
produkcję samochodów osobowych lub supermodelek.
Zapytajmy kogokolwiek na świecie: gdzie się skończył komunizm?
Odpowiedź jest oczywista: w Pradze, podczas
„aksamitnej rewolucji”. Tam też najokazalej, z udziałem
głów najtęższych państw, świętowano dziesiątą rocznicę
obalenia ustroju — w kraju, w którym aktywnie zmagało
się z komunizmem niewiele więcej osób niż potrzeba, by
wypełnić praską piwiarnię U Vejvodů. Polski KOR i czeska
Karta 77 powstawały w tym samym czasie, latem 1976 roku.
Założyciele KOR-u
ujęli się za robotnikami z Ursusa i Radomia,
a twórcy Karty, z Václavem Havlem na czele — za
uwięzionymi muzykami rockowymi. Dwadzieścia lat później
ci sami muzycy zagrali podczas obchodów rocznicy
Karty na praskim Hradzie; autor tych słów miał zaszczyt
obijać się tam w rytmie psychodelii o ściągających w tańcu
marynarki czeskich eks-dysydentów,
a wówczas już ministrów
i dyplomatów. Nawet jeśli ich talenty polityczne nie
dorównywały tanecznym (w każdym razie tak zdecydowali
wyborcy), to dzięki zdjęciom, które poszły w świat, mit
Havlowskiej Pragi — miasta artystów u władzy — udało
się podtrzymać na kolejne lata.
Czesi są bowiem mistrzami autokreacji: podczas ostatniej
wojny przekonali świat, że najokrutniejszą niemiecką zbrodnią
wobec ludności cywilnej była zagłada wsi Lidice. To
właśnie czeski ruch oporu — choć tak rachityczny, że wykonawców
zamachu na Reinharda Heydricha, szefa Głównego
Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, trzeba było dowieźć
z Londynu — szczyci się ubiciem najwyższego, po Hitlerze
i Himmlerze, dygnitarza III Rzeszy. Po tym wyczynie nikogo
już nie dziwiło, że Humphrey Bogart w pamiętnej
Casablance oddaje cudowną Ingrid Bergman w ręce Czecha
— bojownika ruchu oporu.
Czeskie złote rączki — zlaté české ručičky — to skądinąd
afirmatywne i używane powszechnie w kraju nadwełtawskim
określenie fachowych, dziedziczonych od pokoleń
umiejętności czeskich rzemieślników. Czechy już przed
wojną należały do czołówki najbardziej uprzemysłowionych
państw Europy i nawet cztery dekady komunizmu nie wytrzebiły
nawyku solidnej roboty. Czeskie piwo, auta marki
Škoda, czy wreszcie zmora antyterrorystów na całym świecie
— niewykrywalny materiał wybuchowy semtex — od lat
sprawiają, że fuszerka jest ostatnią rzeczą, z jaką kojarzy się
Czechów. Prawdę mówiąc, na fuszerkę w tym poukładanym
kraju po prostu nie ma miejsca — czy biorą się za kopanie
piłki, czy za kręcenie filmów, reszcie świata nie pozostaje
nic innego, jak rozdziawiać usta i bić brawo.
Osobnym — nomen omen — rozdziałem jest czeska literatura,
a zwłaszcza proza. Którego z polskich pisarzy byłoby
stać na przykład na taki fragment: „Kiedy słyszałem o tragedii
Polski, do płaczu doprowadzały mnie opowieści o tym,
jak pułki polskiej kawalerii szarżowały na niemieckie czołgi,
wszyscy ci polegli Polacy walczący konno przeciw czołgom
byli dla mnie objawieniem, antycznym mitem, jak ten grecki
hoplita, który, aby uniemożliwić ucieczkę wrogiej perskiej
łodzi, sam jeden trzymał łódź rękoma, a kiedy ucięli mu
ręce, wgryzł się zębami w linę i dopiero gdy perscy żołnierze
odcięli mu głowę, łódź odpłynęła… Właśnie tak
walczyli Polacy…”.
W tych słowach Bohumila Hrabala podziw miesza się z osłupieniem
— i w taki właśnie sposób Czesi postrzegają Polskę
i Polaków. Gdy osłupienie bierze górę, wyraża się w nim
kolejna czeska cecha — sceptycyzm. Polak uczy się na
błędach; Czech — by znów zacytować Hrabala — mawia
w takich razach: „Trzeba było siedzieć na dupie w domu”.
Łączy się z tym inna cecha — pragmatyzm. Czecha interesują
jedynie takie ideały, które może — osobiście — wcielić
w życie, tu i teraz, na ziemi. Jest więc pewnym paradoksem,
że sam nowożytny naród czeski nie jest niczym innym, jak
spełnionym marzeniem garstki praskich intelektualistów
z końca XVIII stulecia. Ci historycy i językoznawcy, pod
wpływem lektury Herdera — wieszczącego, iż wkrótce wybije
dla Europy godzina Słowian — postanowili wskrzesić
czeski język i kulturę. A potem — jak to w Czechach, bez
pośpiechu (To chce klid!) — zbudowali czeskie instytucje,
partie, przemysł, aż wreszcie, korzystając z koniunktury
1918 roku i Wilsonowskiego hasła o prawie narodów do
samostanowienia — czeskie państwo.
Owi — jak ich po latach nazwano — „budziciele narodowi”,
jeszcze w pionierskich czasach umówili się, że będą wrzucać
grosz do wspólnej kasy za każdy germanizm użyty na
piśmie czy w mowie. Jako że byli to ludzie wykształceni
w niemieckich szkołach — innych nie było — grosz sypał
się gęsto, toteż szynkarze nader chętnie udzielali im gościny.
I tam właśnie, nad kuflem piwa, zawiązał się sojusz
czeskiego inteligenta i drobnomieszczanina, ten szczególny
alians, któremu zawdzięczamy wszystko, co dobre i złe
u Czechów.
Czesi nie są bowiem narodem bez wad. Mają ich bez liku,
a postać Szwejka jest doskonałym ich ucieleśnieniem. Wobec
Historii (tej przez wielkie H) to sobek, kunktator i kpiarz,
który nawet zabójstwo następcy tronu obraca w żart, niby
to myląc go z innym Ferdynandem — „tym, co to zbierał
Aleksander_Kaczorowski_Europa z 9 9 2006–11–09 12:13:43
10
psie gówienka”. Zauważmy jednak, że ten sam Szwejk
wychodzi obronną ręką z każdej opresji, a przy tym nigdy
nie traci rezonu, dobrego humoru i chęci życia — i zawsze
stawia na swoim.
Nie lekceważmy więc Czechów. W tej „godzinie Słowian”,
która wybiła właśnie dla Europy, warto bacznie się im
przyglądać. A może nawet brać przykład?
Moja przygoda z Czechami trwa już kilkanaście lat. Zaczęło
się, jak zwykle, od książek — z egzemplarzem powieści
Hrabala Obsługiwałem angielskiego króla w plecaku pojechałem
wiosną 1990 roku do Pragi i Brna. I już wiedziałem,
że będę tam wracał tak często, jak tylko się da (choć nie
tak często, jak bym tego chciał).
Porzuciłem socjologię dla slawistyki i nigdy nie żałowałem
tej decyzji; inna sprawa, że znajomość języka czeskiego
wykorzystywałem głównie do rozmów o sprawach będących
przedmiotem zainteresowania nauk społecznych.
Czytelnik tej książki nie raz będzie miał okazję się o tym
przekonać.
Czesi są bowiem nade wszystko fenomenem społecznym.
Ten dziesięciomilionowy naród wszedł w wiek XX jako
naród muzykantów i sklepikarzy. Można by powiedzieć,
że wiele się pod tym względem nie zmieniło, gdyby nie
znaczący wkład, jaki wniosło kilka pokoleń Czechów do
kultury europejskiej — wręcz nieprawdopodobnie duży,
jeśli wziąć pod uwagę ich względnie niewielką liczebność,
peryferyjne (choć centralne) usytuowanie na kontynencie
europejskim, a także fakt, że posługują się dość egzotycznym,
słowiańskim językiem.
A przecież tak naprawdę nie ma w tym nic dziwnego. Kultura
czeska jest jedną z najstarszych w Europie;