Gra w życie

Opowieść o Bohumilu Hrabalu

Rozdział 1.
— To jak w końcu było z tym Hrabalem? Wypadł z okna, czy wyskoczył?
Wielu ludzi zadawało mi to pytanie, po czym, widząc moją stropioną minę, sami, z dużą pewnością siebie, na nie sobie odpowiadali.
Też bym tak chciał, ale nie potrafię. Nie byłem przecież przy nim, gdy kilka minut po czternastej, 3 lutego 1997 roku wychylił się z okna w swoim pokoju na piątym piętrze praskiego szpitala na Bulovce. Nie było przy nim nikogo spośród tych, których ostrzeżenia, by zanadto się nie wychylał (ewentualnie, by wybił sobie z głowy myśl o samobójstwie) mógłby usłuchać.
Już od ośmiu lat nie żył Karel Marysko, serdeczny druch i pierwszy czytelnik jego młodzieńczych wierszy, zapisywanych zielonym atramentem na arkuszach papieru firmowego w opustoszałej kancelarii nymburskiego browaru, którego administratorem był Frantisek Hrabal, ojciec przyszłego pisarza. Niedługo przed Maryską zmarła żona Hrabala Eliska, jego ukochana Pipsi (to Marysko był owym mówcą, któremu łzy wzruszenia nie pozwoliły wygłosić ostatniego słowa nad jej trumną) (1). Kilka miesięcy wcześniej zabrał się na tamten świat brat Hrabala, Bretislav (przez bliskich zwany Slavkiem). Także rodzice pisarza i ukochany stryj Pepin już od lat wiedli pośmiertną egzystencję na kartach jego książek, podobnie jak pakowacz makulatury Jindrich Peukert (pierwowzór bohatera „Zbyt głośnej samotności” Hanty) czy zmarły śmiercią samobójczą (choć znów – można się spierać, czy nie był to wypadek!) malarz i grafik Vladimir Boudnik.
3 lutego 1997 roku nie było już na tym świecie nikogo, kto byłby dla Hrabala na tyle ważny, by chciał dla niego żyć. Może poza kotami. Ale co tam koty; przecież nigdy wcześniej nie było tak wielu ludzi, którym to Hrabal wydawał się nauczycielem życia! Czy ktoś taki mógłby się sam życia pozbawić?
Lekarze i policja wykluczyli wersję o samobójstwie Hrabala. Za nieprawdopodobną uznał ją także jego rówieśnik i mentor z początków twórczości Jiri Kolar (2). Ale tłumaczka Hrabala na język niemiecki Susanne Roth (której zapisał w testamencie prawa do obcojęzycznych wydań swoich dzieł), opublikowała w czeskiej prasie ostry protest przeciw rozpowszechnianiu przez media wersji śmierci pisarza jako wypadku zniedołężniałego staruszka (3).
Susanne Roth w rok po śmierci Hrabala zmarła na raka. Być może świadomość własnej, nieuchronnej śmierci podyktowała jej tak kategoryczną opinię? Lecz także inni tłumacze i znawcy twórczości pisarza są przekonani, że popełnił samobójstwo.
Z jego książek można czerpać garściami argumenty na poparcie tej tezy; zarówno z tekstów pisanych u schyłku życia, jak i z tych najwcześniejszych. Bohaterowie książek Hrabala to istny klub samobójców: giną z własnej ręki lub usiłują targnąć się na swoje życie. Każdy czyni to z innych powodów: stary Hanta nie chce żyć w nowych czasach, narwany Vladimirek być może dodusza się zupełnie niechcący, elew Pipka karze się za porażkę miłosną. Na samym początku jest jednak Kain, tytułowy bohater wczesnego opowiadania Hrabala (z 1949 roku), który próbuje się zabić... w zastępstwie samego autora.
Tylko czy z tego wynika, że pisarz pół wieku później dokończył dzieło spaprane przez swoje „alter ego”? Hrabal, będący już przed wojną na bieżąco ze współczesną literaturą francuską, tuż po wojnie zaczytywał się egzystencjalistami. Jego „Kain” to literacka wprawka na temat zadany przez Camusa: „po wojnie nie mogłem się nasycić tekstem Camusa „Obcy”, który poruszył mną tak, że pod jego patronatem i z inspiracji napisałem „Kaina”" — wspominał po latach (4). Dla jego bohatera „Obcym” jest on sam; przeciw sobie samemu zwraca ostrze swej zimnej pasji. Odratowany, godzi się z życiem — by tuż po wojnie zginąć od zabłąkanej kuli.
Ten motyw powraca w późniejszych o piętnaście lat „Pociągach pod specjalnym nadzorem”: niedoszły samobójca Pipka ginie właśnie wtedy, gdy najbardziej chce żyć. Może właśnie ta sekwencja zdarzeń, to – jakże prawdziwe — rozminięcie się pragnień elewa Pipki z rzeczywistością, sprawia, że ten naiwny bohater tak mocno zapada w pamięć czytelników.
Próby samobójcze głównych bohaterów to mocny akcent w dramaturgii wielu utworów Hrabala. Tak jest w „Pociągach pod specjalnym nadzorem”, „Zbyt głośnej samotności”, „Czułym barbarzyńcy”. Ale czy z tego wynika, że on sam miał skłonności samobójcze?
„Czy myślał Pan kiedyś o samobójstwie?”
„Jako pisarz? Zawsze. Jako pisarz byłem tuż-tuż… Ale żebym sam zdecydował się i poszedł gdzieś nad wodę — o, co to, to nie. Nigdy” — powiedział w połowie lat osiemdziesiątych węgierskiemu dziennikarzowi Laszlo Szigetiemu (5).
Więc jak w końcu było?
„Moje życie osiągnęło punkt kulminacyjny” – stwierdził w wywiadzie na kilka lat przed śmiercią. „Zapewne żyłem i pisałem jedynie po to, by napisać „Głośną samotność”" – mówił już w 1989 roku (6).
Hrabal długo czekał na swoich czytelników. Gotowe składy drukarskie jego debiutanckich tomików wierszy i zbiorów opowiadań raz po raz rozsypywały się na zakrętach historii ojczystej; on sam lądował a to na podrzędnej stacyjce kolejowej, to znów w składnicy makulatury. Ale takie właśnie – wykolejone – były dzieje jego kraju, taki właśnie – skazania na przemiał – był los wszystkiego, co kochał. Na tym śmietniku odnalazł cudowny lek na historię; w zwyczajnym, powszednim życiu znalazł remedium na rutynę i zobojętnienie. Nie od razu, i może nawet bez takiej intencji, bo przecież żył nie na przekór swoim czasom, i nawet nie obok nich; jego czas biegł w przeciwnym kierunku: gdy w latach 50. jego kraj pędził ku świetlanej przyszłości, on znalazł swój świat w peryferyjnym barze; gdy w latach 60. ojczyzna budowała socjalizm z ludzką twarzą, on pisał o pociągach pod specjalnym nadzorem; a gdy po zdławieniu Praskiej Wiosny 1968 roku Czechosłowacja stała się jednym wielkim „szpitalem na peryferiach”, on duchem zamieszkał w browarze — tym samym, w którym przeżył dzieciństwo i młodość. A potem, na kartach pisanej w połowie lat 80. autobiograficznej trylogii „Wesela w domu”, przemierzył znów tę samą drogę, lecz w odwrotnym kierunku — z powrotem. W samą porę, by w 1989 roku dogonić historię – tym razem z całym krajem.
Dopiero wtedy, u schyłku życia, spróbował się z nią ścigać, być kronikarzem współczesności. Słał kolejne listy, najpierw do poznanej w gospodzie Pod Złotym Tygrysem amerykańskiej bohemistki April Gifford (Kwiecieńki), potem do ulubionego kota Cassiusa (nazwanego tak na cześć słynnego pięściarza Cassiusa Claya – Muhammada Alego), a wreszcie do siebie samego. Ale jak długo można pisać do siebie?
Czytelnicy go uwielbiali, ale trochę tak, jak uwielbia się stareńkiego dziadka, który ma nas rozweselać anegdotkami o dawnych dobrych czasach. A jemu wcale nie było do śmiechu. Pisał wówczas: „Kiedy w końcu bywalcy wyrzucą mnie ze Złotego Tygrysa... Za to, że konsekwentnie posyłam ich do diabła, że nazywam ich debilami, że o bywalcach Złotego Tygrysa, i o ludzkości w ogóle powiadam, że to pomiot zły, głupi i występny... choć także stateczny i genialny (...) Ja sam bowiem jestem debilem, jestem zły, głupi i występny... A zatem jestem czeskim pisarzem, spadkobiercą Jaroslava Haska i nie potrafię się zachować, zachowuję się tak, jak ten histeryk McEnroe, kiedy szlag go trafia na korcie, bo wydaje mu się, że gnębią go i sędziowie boczni, i główni, i nawet publiczność, zwłaszcza wtedy, gdy nie wygrywa... Ale na fotografii Andy’ego Warhola McEnroe jest wrażliwym, sypmatycznym młodym człowiekiem, jakim i ja bywałem, zanim zacząłem się otaczać, zanim zaczęto mnie otaczać kultem jednostki... I tak zostałem Aurorą... na mieliźnie. Dobrze mi tak!” (7).
Czytelnicy uwierzyli, że jest tym, kogo sam wymyślił – Bohumilem Hrabalem, bohaterem napisanych przez siebie książek. Może więc i on zapragnął istnieć już tylko w taki sposób i — niczym dziecko, które bez lęku pozwala swemu ciału opaść w dół, bo wie, że chuśtawka za chwilę znów porwie je do góry – dołączył do Hanty i Vladimirka?
„To przyszło nagle, niemal przez noc: nie mogłem pić. Tak jakby moje ciało i duch zbuntowały się i zmówiły, że od tej pory będą odmawiać sobie tej codziennej łaźni (...) Tak czy inaczej, stwierdziłem, że najmniejsza nawet ilość alkoholu, jeden jedyny łyczek wina – powoduje bunt wątroby i krzyk „dość, dość”. Mój przyjaciel, który dotychczas mnie pocieszał, porzucił mnie... odtrącił bez ostrzeżenia, tak więc zostałem sam, bez pomocy... Depresja w skutek nagłej abstynencji.”
Nie, to nie fragment eseju Hrabala. Wynotował sobie ten fragment „Widzialnej ciemności” Williama Styrona latem 1993 roku. I dodawał od siebie: „Codziennie myślę o samobójstwie... (...) Jest sobota, odłożyłem samobójstwo do jutra” (8).
Ostatnie teksty Hrabala to świadectwo coraz cięższej depresji. Cierpieniom duchowym towarzyszyły bóle całego ciała, nogi odmawiały mu posłuszeństwa. „Wydają się zbyt oddalone ode mnie, jak drewniane nogi marionetki” (9). Poruszał się już tylko o lasce. „Dziś rano, jak zawsze po delirycznej nocy, ogoliłem się, dzisiaj już na siedząco, bo stanie sprawia mi trudność, myślałem o tym, że pan doktor Rypka ma chyba rację, co stwierdził zresztą na podstawie rentgena, że mam zwyrodnienie chrząstek międzykręgowych, toteż prędzej czy później będę jeździć na wózku...” (10).
W grudniu 1996 roku przewrócił się przed swym domkiem letnim w Kersku. Częściowo sparaliżowany, trafił do szpitala na Bulovce, gdzie spędził także poprzednią zimę. Mijał tydzień za tygodniem, święta, Nowy Rok. Minął styczeń. Odwiedzali go przyjaciele: Tomas Mazal, tłumaczka Monika Zgustova i inni; kilkoro z nich miało wrażenie, że pożegnał się z nimi na zawsze. Próbowali podtrzymać go na duchu, snuć plany na przyszłość. Hrabal tylko machał na to ręką |(11).
Ale przecież kilka lat wcześniej pisał o swym przyjacielu, prof. Jaroslavie Kladivie: „Memu przyjacielowi Jarulinkowi, temu, który prowadził kondukt i przemawiał nad trumną Palacha, Jarulinkowi za to, że wygłosił mowę żałobną nad trumną Palacha, niebiosa odwdzięczyły się tym, że umierał na raka, a on mimo to w obronie przed niebiosami wykupił sobie kartę wędkarską, choć leżał już w szpitalu na placu Karola, związany w kij umieraniem...” (12).
Student filozofii Jan Palach w styczniu 1969 roku podpalił się na praskim placu Wacława. Złożył swoje życie w ofierze, by wstrząsnąć sumieniami rodaków. Zamiast tego przeraził ich tak, że ostatecznie pogodzili się z sowiecką okupacją. W dwudziestą rocznicę jego śmierci Hrabal pisał:
„Tyle razy myślałem o skoku z piątego piętra, bo widziałem moją żonę (...) ale odłożyłem ten skok, a gdybym miał siłę, też kupiłbym kanister benzyny i się podpalił, ale ja się boję, nie jestem odważny...” (13).
Prawdziwymi czempionami byli dla niego ludzie tacy, jak pan Rużiczka, „który po popisie akrobatycznym skoczył do pustego basenu w Moskwie i połamał sobie kręgosłup, i nie może chodzić, i używa rąk jak płetw, ale ma piękną żonę, a przede wszystkim ma, panie Hrabal, odwagę, żeby żyć, chęć do życia! A niech to szlag, a niech to wszyscy diabli, a niech to dunder świśnie, daj się pan wypchać, panie Hrabal, z tym jojczeniem i szukaniem powodu, żeby nie żyć... Jest pan chodzącą wymówką, panie Hrabal!” (14).
Napisał te słowa niespełna sześć lat przed śmiercią, 3 marca 1991 roku.
Gdzie zatem szukać klucza do zagadki jego śmierci: w jego książkach czy w biografii? Zmistyfikował swój życiorys tak, że niemal nie sposób odróżnić prawdy od zmyślenia. Czy w chwili słabości zaprzeczył swemu dziełu, będącemu konsekwetną apologią życia, świadectwem woli istnienia za wszelką cenę? Motywy samobójcze w jego najsłynniejszych utworach to przecież kontrapunkt dla pochwały życia; jak długo pisał, tak długo tylko bawił się myślą o samobójstwie, najpierw swych bohaterów, a potem siebie samego. To okrutna gra, ale takie jest samo życie. Jak długo Hrabal grał w tę grę, tak długo był pisarzem. Gdy jednak jego osiemdziesięciotrzyletnie ciało wymówiło mu posłuszeństwo, gdy jego własny organizm zdradził go, uniemożliwił odprawianie codziennego rytuału zaklinania śmierci, gdy nie mógł już więcej pisać — skończyła się literatura. Pozostał samotny, stary człowiek, który od życia mógł oczekiwać już tylko jednego – powolnego umierania.
Stryj Pepin mawiał: „Ten świat jest piękny do obłędu. Nie, żeby taki był, ale ja go takim widzę” (15). Jeśli Hrabal popełnił samobójstwo, to tylko z jednego powodu: by oszczędzić sobie losu stryja Pepina, swej „muzy w przebraniu słodownika”, który dokonał żywota w domu starców, robiąc pod siebie i nie poznając nikogo, nawet ukochanego bratanka. By oszczędzić sobie losu swej żony Pipsi, która na jego oczach, miesiącami umierała na raka. By oszczędzić sobie losu Karela Maryski, brata Slavka, prof. Kladivy i wielu innych.
Czy tak właśnie było? Za każdym razem, gdy sięgniemy po Jego książki, Vladimirek będzie wieszał się na klamce, poeta Bondy zatupie ze złości nogami w maleńkich bucikach, stryj Pepin zdradzi nam kolejny sekret dzieła pana Batisty o życiu płciowym. Ale Hrabal nie zdradzi nam sekretu swojej śmierci.

Przypisy
1. Jan Rehounek: „Bohumil Hrabal a jeho mestecko, kde se (bohuzel) nezastavil cas”, Nymburk 1998, s. 74.
2. Jiri Kolar: (...), „Literarni noviny”, data.
3. Susanne Roth: (...), „Literarni noviny”, data.
4. Bohumil Hrabal: „Przedmowa do Kaina” (czeski tytuł); w.: „Sebrane spisy Bohumila Hrabala”, t. 2., Praha 1991, s. 233.
5. Bohumil Hrabal: „Drybling Hidegkutiego”, przekład Aleksander Kaczorowski, Izabelin 2002, s....
6. Bohumil Hrabal: „Diamantove ocko inspirace”, w.: „Sebrane spisy Bohumila Hrabala”, t. 17, Praha 1996, s. 236.
7. Bohumil Hrabal: „US OPEN 92”, w.: „Sebrane spisy Bohumila Hrabala”, t. 14, Praha 1996, s. 84.
8. Bohumil Hrabal: „Ubili konicka, ubili”, w.: „Sebrane spisy Bohumila Hrabala”, t. 1, Praha 1991, s. 231–233–239.
9. Bohumil Hrabal: „Ubili konicka, ubili”, w.: „Sebrane spisy Bohumila Hrabala”, t. 1, Praha 1991, s. 225.
10. Bohumil Hrabal: „Deliryczne wideo”, przekład Piotr Godlewski, „Gazeta Wyborcza”, 20–21 stycznia 1996.
11. Monika Zgustova: tytuł, przekład, Wrocław????, s...
12. Bohumil Hrabal: „Deliryczne wideo”, przekład Piotr Godlewski, „Gazeta Wyborcza”, 20–21 stycznia 1996.
13. Bohumil Hrabal: „Zaczarowany flet”, przekład Andrzej Czcibor-Piotrowski, Warszawa????, s....
14. Bohumil Hrabal: „Veze zasazene hromem” (, Hanta Press nr 9, s. 7); w.: „Sebrane spisy Bohumila Hrabala”, t.?, Praha????, s....
15. zob. Jan Rehounek: „Bohumil Hrabal a jeho mestecko, kde se (bohuzel) nezastavil cas”, Nymburk 1998, s. 54.