Indie

Miliony zbuntowanych

Teatr Bombaj

Bombaj to tłum. Ale tego ranka w drodze z lotniska do miasta
pomyślałem sobie, że tłum na chodnikach i na szosie jest naprawdę
nieprzeliczony i że chyba dzieje się coś niezwykłego.
Z powodu tej ciżby samochody jechały bardzo wolno, a gdy na
pewnych skrzyżowaniach zatrzymywały je światła lub policjanci,
lub jedno i drugie, na chodnikach roiło się jeszcze bardziej
i na jezdnię wylewał się ludzki potok, tryskający pianą jasnych,
lekkich ubiorów, tak iż miało się wrażenie, że otworzyła się
jakaś niewidzialna śluza i że jeśli się jej nie zamknie, to potok
pieszych rozleje się wszędzie, a zdezelowane czerwone autobusy
i żółto-czarne taksówki utkną unieruchomione w środku
ludzkiego wiru.
W taksówce były ze mną spaliny, skwar i wrzawa. Słońce paliło,
nie miałem czym oddychać, brud autobusowych wyziewów kleił
się do skóry. Ludzie na szosie i chodnikach musieli odczuwać to
jeszcze dotkliwiej, ale wielu z nich wyglądało, jakby dopiero co
wzięło kąpiel; mieli świeże ślady po pudźy na czole i wydawało
się, że włożyli na siebie najlepsze ubrania. Być może bombajczycy
obchodzili jakieś ważne święto.
Zapytałem kierowcę, czy to dzień wolny od pracy. Nie zrozumiał
pytania, więc dałem spokój.
Bombaj nadal definiował sam siebie: bombajskie mieszkania
po obu stronach drogi, betonowe budynki na wyższych piętrach
pokryte pleśnią wskutek bombajskiego klimatu: przesadnego
słońca, przesadnego deszczu, przesadnego gorąca; na niższych
piętrach poczerniałe, jakby pobrudzone przez tłum na poziomie
chodnika; ten ludzki brud zdawał się piąć na spotkanie pleśni,
pozostawiając po drodze kolejne ślady, niczym przypływ morza.
Sklepy, nawet te małe, obskurne, ozdobione wielkimi jaskrawymi
szyldami, wielobarwnymi, pomysłowymi, starannie wykonanymi
przez ludzi mających wyczucie pisma, zarówno łacińskiego,
jak i sanskrytu (albo dewanagari). Przed tymi sklepami
i pod tymi szyldami często tylko brudna ziemia i od czasu do
czasu jacyś przygnębieni ciemnoskórzy ludzie, którzy siedząc
na tej brudnej ziemi, jedli, obojętni na wszystko poza jedzeniem.
Na billboardach wielkie plakaty filmowe, takie same mniejsze
na latarniach. Człowiekowi, który jak ja właśnie przyjechał,
trudno było znaleźć związek między obiecywaną przez plakaty
romantyczną historią a ludźmi siedzącymi na ziemi. Jeszcze
trudniej było usytuować anglojęzyczne reklamy banków, linii lotniczych
i stupięćdziesięciolecia „Times of India” („Dobre Czasy,
Smutne Czasy, Zmienne Czasy”); cudzoziemcowi, który dopiero
co wylądował po nocnym locie, miasto sugerowane przez te
reklamy wydawało się jakimś niemal niewyobrażalnym destylatem
– specjalnym bogatym likierem – ludzkości, którą tu widział.
Tłum ciągnął się dalej. I nagle zobaczyłem, że duża część
tłumu to długi ogonek czy kolejka ludzi stojących po trzy osoby,
cztery, pięć w rzędzie na przeciwległym chodniku. Do kolejki
wciąż ktoś dołączał i choć wydawało się, że miejscami stoi
bez ruchu, to jednak bardzo powoli posuwała się do przodu.
Uprzytomniłem sobie, że jadę wzdłuż niej już od jakiegoś czasu –
ciągnęła się może przez półtora kilometra. Na skrzyżowaniach
kolejka się przerywała – policjanci w mundurach khaki dbali,
żeby nie tarasowała wjazdu z bocznych ulic.
Na co ci ludzie czekali? Jaką mieli szansę dostać to, czego
chcieli? Wydawali się spokojni i zadowoleni, nawet w słońcu
i mimo brunatnego dymu spalin. Byli porządnie ubrani w proste
indyjskie stroje. Ludzie dołączający do kolejki podbiegali niemal
truchtem, po czym stali spokojnie; wyglądali, jakby byli przygotowani
na długie czekanie. Przegapiłem początek kolejki, więc
nie wiedziałem, co się tam znajdowało. Cyrk? Chyba mignęły mi
jakieś plakaty cyrkowe gdzieś wcześniej przy drodze. Publiczny
występ gwiazd filmowych? Ale ludzie w kolejce nie okazywali
tego rodzaju podniecenia. Byli mali, ciemnoskórzy, cierpliwi, poważni,
odświętnie ubrani; przypomniało mi się nagle, że gdzieś
wcześniej widziałem w kolejce flagi i jakieś emblematy.
Kiedy przyjechałem do mojego hotelu w centrum Bombaju,
zapewniono mnie, że nie ma dzisiaj żadnego święta. I choć tłum
na ulicach wydawał się bardzo gęsty, a kolejka bardzo widoczna,
więc gazety powinny coś o tym pisać, ludzie z hotelu, których
o to pytałem, nie umieli powiedzieć, za czym ta kolejka stała.
To, co dla tysięcy ludzi na peryferiach miasta było wielkim wydarzeniem,
tutaj nie wywołało żadnego poruszenia.
Zadzwoniłem do znajomego pisarza. Tak samo jak ludzie
z hotelu nic nie wiedział. W ogóle nie wyszedł jeszcze z domu,
pisał materiał dla „Debonair”. Zadzwonił do mnie później, kiedy
skończył artykuł. Powiedział, że ma dwie teorie. Pierwsza była
taka, że ludzie, których widziałem, stali w kolejce po książki
telefoniczne. Jest problem z dostarczeniem nowych książek –
Bombaj to Bombaj. Drugą teorię zawdzięczał swojej służącej,
która przyszła po moim telefonie i powiedziała, że dzisiaj są
urodziny Ambedkara, obchodzone uroczyście w dzielnicy, przez
którą przejeżdżałem w drodze z lotniska.
Ambedkar to dawny wielki przywódca ludzi nazwanych kiedyś
w Indiach niedotykalnymi. Był dla nich ważniejszy niż Mahatma
Gandhi. Zaznał w swoim czasie zaszczytów i władzy; był ministrem
prawa w pierwszym rządzie niepodległych Indii, jednym
z autorów indyjskiej konstytucji, ale do końca pozostał rozgoryczony.
To on zachęcił niedotykalnych – haridźanów, dzieci
boże, jak ich nazywał Gandhi, a teraz dalitów, jak nazywali się
sami – aby porzucili hinduizm, który uczynił z nich niewolników,
i przeszli na buddyzm. Zmarł w 1956 roku, zanim jego myśl
mogła się zmienić lub rozwinąć.
Żaden lider cieszący się porównywalnym autorytetem i estymą
nie wyłonił się z kast, w których imieniu przemawiał Ambedkar.
Pozostał ich przywódcą, człowiekiem, którego szanowali
najbardziej, był dla nich niemal bogiem. Powiedziano mi, że
w każdym dalickim domu jest fotografia Ambedkara. Widziałem
ją wielokrotnie; dziwne, że nie wybrano lepszej. Ikona Ambedkara
przypominała szare zdjęcie paszportowe powielone starym
gazetowym sposobem – przywódca został zredukowany do
kompozycji białych i czarnych plam, zastygł w obrazie z lat czterdziestych
czy pięćdziesiątych: pulchny mężczyzna o rysach nie
do zapamiętania, w studenckich okularach na nosie, w na poły
kolonialnej powadze marynarki i krawata. Marynarka i krawat
to raczej nieprawdopodobny święty obrazek w Indiach, ale tutaj
to pasowało, bo przeciwstawiało się samodziałom i przepasce
na biodra Mahatmy.
Pomysł z Ambedkarem wydawał się bardziej prawdopodobny
niż ten z książkami telefonicznymi. Rzeczywiście, wśród stojących
w kolejce panowała religijna cisza. Wyglądali jak ludzie
zdobywający zasługę przez to, że spełniają swój obowiązek. Pomysł
z Ambedkarem nadawał sens flagom i emblematom, które
miałem w pamięci. Ludzie, których widziałem, oddawali cześć
swojemu przywódcy, swojemu świętemu, swojemu bogu, a przez
to również samym sobie.
Tego dnia rozmawiałem później z kimś z kierownictwa hotelu.
Zapytał mnie o wrażenia z Bombaju. Kiedy wspomniałem mu
o tłumie w związku z Ambedkarem, zatkało go. Nie wiedział, co
powiedzieć. A potem z irytacją i niechęcią, przebijającymi przez
grzeczność hotelarza, oświadczył:
– Ten kraj schodzi na psy.
(...)