Maska Afryki

Odsłony afrykańskiej religijności

Do lat czterdziestych XIX wieku Uganda żyła w izolacji, żyła własnym życiem. Wtedy przybyli tu ze wschodu arabscy handlarze. Poszukiwali niewolników i kości słoniowej, a w zamian dawali tanie strzelby i przedmioty, które później służyły do zabawy. Arabów zaprosił słynący z okrucieństwa kabaka Suna. Polubił ich zabawki. Szczególnie polubił lusterka; nigdy wcześniej nie oglądał swojej twarzy i nie mógł się jej nadziwić. Jego syn i następca Mutesa w latach 1861–1862 podejmował i zabawiał, a przez parę miesięcy także drażnił do żywego podróżnika Johna Hanninga Speke’a, który wkrótce miał odkryć źródła Nilu.

Ledwie dwudziestopięcioletni Mutesa był władcą prawie tak krwawym jak jego ojciec, ale jednocześnie miał otwartą głowę i nie brakowało mu intuicji ani inteligencji. Spodobały mu się podarowane przez Speke’a strzelby, podobały mu się kompas i inne przybory, które podpatrzył u gościa. A poddany Mutesie lud Baganda, z jego zdolnością tworzenia organizacji społecznej, dyscypliną wojskową rozbudowanym ceremoniałem dworskim, miał własną, kilkusetletnią cywilizację. Baganda budowali drogi tak proste jak Rzymianie, dbali o warunki sanitarne, na Jeziorze Wiktorii trzymali flotę dowodzoną przez admirała, opracowali sztukę nawigacji i potrafili najeżdżać leżącą po drugiej stronie Nilu Busogę. Pozyskiwali żelazo, wytwarzali włócznie i noże, umieli robić tkaniny z kory i budowali piękne domy z trawiastej plecionki – których strzechy przycinali tak starannie jak londyński krawiec, powiedział Speke. Mutesa, który wiedział, że jego poddani potrafią to wszystko, doszedł do śmiałego wniosku, że prawdziwa różnica między nim a Spekiem, pełnym na wskroś wiktoriańskiego zapału do nawracania pogan, dotyczyła sfery filozofii i religii. Mutesa odwrócił się od islamu, który wcześniej niemal już przyjął – oznajmił, że Arabowie to kłamcy – a trzynaście lat później, gdy poznał badacza H. M. Stanleya, poprosił go o pomoc w sprowadzeniu do Ugandy angielskich misjonarzy.

Owoc tej decyzji sprzed stu trzydziestu lat można było teraz oglądać w Kampali. Obca religia, sądząc po rywalizacji kościelnych gmachów na wzgórzach, jak nabyta i zakaźna choroba niczego nie rozwiązywała, nie rozstrzygała spraw ostatecznych, podsycała ogólne napięcie, walczyła o chybione cele, zawężała perspektywy. I można się zastanawiać, czy sam Mutesa, gdyby mógł dziś powrócić, nie przyznałby się do błędu, skoro Afryka, jeśliby w tej materii pozostawić ją samą sobie, być może stworzyłaby własną, bardziej wartościową syntezę starego i nowego.

Dlaczego obce, gdzie indziej objawione religie siały wśród afrykańskich wierzeń takie spustoszenia? Te religie były skomplikowane teologicznie, wątpiłem więc, by proces ich nauczania, wyjaśniania od podstaw ich zasad mógł tutaj przebiegać bez trudu. Spytałem o to księcia Kassima. Był on w prostej linii potomkiem Mutesy, tyle że wywodził się z muzułmańskiej gałęzi królewskiego rodu, w którym doszło do podziału, gdy młody Mutesa był bliski nawrócenia na islam. Książę powiedział, że się mylę. Zarówno chrześcijaństwo, jak i islam okazały się dla Afrykanów atrakcyjne z prostego powodu. Obie religie zapowiadały życie pozagrobowe, w sposób obrazowy przyrzekały ludziom życie po śmierci. Wierzenia afrykańskie, bardziej enigmatyczne w tej sprawie, oferowały jedynie świat duchów i przodków.