Chełmno

Pierwszy nazistowski obóz zagłady

Praca Patricka Montague’a zasługuje z kilku istotnych względów na wydanie i upowszechnienie. Zakończenie zimnej wojny stworzyło szerokie możliwości wykorzystania zróżnicowanej bazy źródłowej. Nasze archiwa otworzyły się dla badaczy zagranicznych. Toteż dociekliwi historycy zachodni, zainteresowani historią Europy Środkowo-Wschodniej, mogli nie tylko dotrzeć do cennych zbiorów archiwalnych i muzealnych, ale również przeprowadzić rozmowy z mieszkańcami okolic obozu w Chełmnie. Hilbergowska triada: sprawcy – ofiary – świadkowie okazała się rezerwuarem wiedzy, przeżyć traumatycznych, obserwacji, źródłem oral history. Czas ponagla; odchodzą ostatni świadkowie. Uzupełnienie więc danych na temat pierwszego miejsca zagłady zorganizowanego przez władze nazistowskie na obszarze Polski i przedstawienie polskiemu czytelnikowi kompleksowego obrazu narodzin, funkcjonowania, życia codziennego, polityki eksterminacyjnej oraz losu ofiar, które przeżyły, stanowi wartość nie do przecenienia.

[...] cenne jest to, że Patrick Montague pozwolił czytelnikom usłyszeć głosy wielu osób, które w ten czy inny sposób doświadczyły wydarzeń związanych z obozem w Chełmnie. Poza przerażającymi zeznaniami sprawców zbrodni, składanymi podczas powojennych procesów, mamy tu także wyraziste relacje innych osób: Heinza Maya, niemieckiego leśnika odpowiadającego za tereny, na których powstały masowe groby i krematoria obozu zagłady; okolicznych polskich chłopów oraz Henryka Mani i Henryka Maliczaka – Polaków uwięzionych przez Niemców, którym, zanim trafili do obozu w Mauthausen, dzięki kolaboracji przez jakiś czas dane było zajmować uprzywilejowaną pozycję w Chełmnie; a nade wszystko przejmujące opowieści czterech uciekinierów z obozu: Szlamy Winera, Mordechaja Żurawskiego, Michała Podchlebnika i Szymona Srebrnika, dwóch ostatnich znanych każdemu, kto widział film „Shoah” Claude’a Lanzmanna.

Historiografia to przedsięwzięcie zbiorowe, konstrukcja, która korzysta z dorobku lat minionych i rośnie, w miarę jak każdy historyk dodaje swój wkład w zbiornicę wiedzy. Dzięki pracy Patricka Montague’a nasza wiedza na temat obozu zagłady w Chełmnie stała się znacznie rozleglejsza.

Zdumiewająca praca naukowa… Poprzez historię pierwszego nazistowskiego obozu zagłady w Chełmnie Montague ukazuje, jak pęka psychologiczna bariera, która wstrzymywała dotąd ludzi przed budową kolejnych fabryk śmierci

i jak ten obóz stał się modelem dla kolejnych — takich jak Auschwitz czy Treblinka.

„Chełmno a Holokaust” to pozycja oparta na bardzo solidnej kwerendzie, w nader przystępnej formie przedstawiająca istotny zasób nowych informacji. Patrick Montague poświęca wiele uwagi żydowskim ofiarom obozu w Chełmnie, lecz także dogłębnie naświetla przeszłość, motywy i zachowanie esesmanów, ich pomocników wśród lokalnej ludności niemieckiego pochodzenia, a szczególnie grupy Polaków, byłych więźniów, których zatrudniono do pomocy, a którzy przeobrazili się w kolaboratorów. To cenny dodatek do historii ludobójstwa obróconego przeciwko europejskim Żydom, dodatkowo ilustrujący masowe mordy niepełnosprawnych i Cyganów, jakich dopuściła się Trzecia Rzesza. Książka ta stanie się podstawowym opracowaniem dotyczącym miejsca kaźni w Chełmnie.

Dzięki starannym badaniom nowych źródeł, Patrick Montague przedstawia przerażający opis obozu w Chełmnie, począwszy od jego niezwykłej topografii, przez straszliwą liczbę ofiar, po totalną grozę jego istnienia. Odtwarza ponadto kształt hitlerowskiej polityki eksterminacji w Kraju Warty, włączonej do Niemiec prowincji, którą miał obsługiwać obóz w Chełmnie, jak też analitycznie przedstawia zarówno niemiecką załogę obozu, jak i Polaków i Żydów, pracujących w jego koszmarnych kolumnach roboczych. „Chełmno a Holokaust”, podsumowując, to bezcenny dodatek do historiografii Holokaustu.

Temat obozu w Chełmnie jest relatywnie skąpo reprezentowany w rosnącej literaturze na temat Holokaustu ogólnie, jak też wśród prac na temat poszczególnych obozów. Książka ta przedstawia bardzo cenny dodatek do anglojęzycznej historiografii i będzie wartościowym punktem odniesienia dla historyków, pragnących poszerzyć swą wiedzę o przeobrażeniach obozu w Chełmnie. Jest dobrze napisana i bogata w szczegółowe informacje.