Birobidżan

Ziemia, na której mieliśmy być szczęśliwi

Pociąg na wschód

Region birobidżański. Wielkie połacie ziemi porośniętej tajgą czekają na pierwszych osadników. Przyjeżdżają nie tylko Żydzi. Oddalone od centralnych instytucji nadzoru stanowią azyl dla rozmaitych, niedopasowanych do nowego społeczeństwa grup. Pośród tych, którzy od 1928 roku jadą na Daleki Wschód, są także ci, których nie kuszą opowieści agitatorów o krainie z rzekami przepełnionymi rybami i złotem. Po prostu coś gna ich do przodu – szukają nowej perspektywy i nowych możliwości, byle dalej od dotychczasowego życia. Jadą miesiącami z zachodnich rejonów Związku Radzieckiego tak zwanymi pociągami miłości i śmierci. Powiada się, że w takim eszelonie można przeżyć całe życie: urodzić się, wziąć ślub i umrzeć1. Zanim zmierzą się z tym, co czeka ich na stacji końcowej, wciąż jeszcze wszyscy oni pozostają zawieszeni pomiędzy rzeczywistością wspólnotowego życia miasteczek i wiosek a dudniącą w maszynowym tempie nowoczesnością fabryk i zespolonych z nimi zorganizowanych mas. Der Nister w literackim reportażu Mit iberwandlerer kejn Birobidżan [Z przesiedleńcami do Birobidżanu] tak portretuje tę ludzką zbieraninę jadącą pociągiem:

Oto jedzie kobieta – kierowniczka poczty i telegrafu, której nie chciano za żadne skarby puścić, jako że niełatwo jest znaleźć doświadczonego specjalistę w tej dziedzinie. Naprzeciwko niej siedzi człowiek, o którego nikt w jego dawnym miejscu pracy nie walczył – perukarz o bladej, zgorzkniałej twarzy, baczkach i smolistoczarnych wąsach, który poza tym, że był perukarzem, miał też zawód poboczny. Gra na puzonie. Jeśli zabraknie takowego w kapeli, to gra z takim entuzjazmem, że można ogłuchnąć. Oto jedzie były furman, obecnie zawtransport (kierujący transportem), człowiek o nieco przekrwionych oczach, który lubi dosadne słowa i który wychodzi zwycięsko z każdej kłótni. Razem z nim jedzie grupa „nawróconych”, typowych Rosjan, sekciarsko nadętych, z nabożnymi frazesami na ustach. Jadą żydowscy rolnicy z Krymu i innych regionów, o smagłych, spalonych słońcem twarzach i zupełnie nieżydowskiej posturze. Z drugiej strony energiczni miastowi z pełnymi walizkami, hałasem i wrzawą…[1].

Warto zwrócić szczególną uwagę na owych „nawróconych” Rosjan. Wspomina o nich także Otto Heller w relacji ze swojej podróży do Birobidżanu. W nowo utworzonej żydowskiej osadzie Birofeld Heller spędził pewien czas, wysłuchując narzekań kolonistów na nędzne domki, w których przyszło im mieszkać, i niesprawiedliwe traktowanie przy wydawaniu masła. Jako wnikliwy obserwator zafascynowany egzotyką powstającego na jego oczach nowego, wspaniałego świata nie pozostał jednak obojętny na spotkanie z dość intrygującą grupą, która przybyła do Birofeldu w ślad za Żydami.

Osobliwością Birofeldu są tzw. subotniki. Spotyka się tam oto chłopów i chłopki, typowych Słowian, Wielkorusów, o niebieskich oczach, zadartym nosie i jasnych włosach. Gdy się ich pyta, czy są Rosjanami, zaprzeczają i mówią, że są Żydami. Nazywają się na przykład Abram Mojsiejewicz Nikiforow. Są oni członkami sekty, która powstała za czasów Iwana Groźnego, a więc przed przeszło czterystu laty. Porzuciła ona chrześcijaństwo i przyjęła judaizm. Ludzie ci są wierzącymi, ortodoksyjnymi Żydami, chłopców poddają obrzezaniu, śluby odbywają się u nich według wszelkich przepisów rytuału, święta są uroczyście obchodzone. Groteskowe wrażenie sprawiało, że ci rdzennie rosyjscy „Żydzi” wiedzieli dokładnie, kiedy przypadają wszelkie święta żydowskie, podczas gdy żydowscy kierowcy traktorów nie mieli pojęcia, że zbliża się już żydowski Nowy Rok i Sądny Dzień. „Subotniki”, którzy swego czasu zostali wygnani z Rosji na Syberię, dowiedzieli się od syberyjskich Żydów, że w Azji Wschodniej powstaje żydowski kraj. Wiadomość ta wstrząsnęła nimi. Zwrócili się do rządu, by im  pozwolił przesiedlić się tam. Byli to wszystko zamożni, a nawet bogaci chłopi. Sprzedali swe mienie i udali się do Birobidżanu. Oddano im w Birofeldzie opuszczone domki ukraińskich chłopów; z prawdziwymi Żydami żyją w najlepszej zgodzie[2].

Nie można nie zgodzić się z Hellerem, że w historii tej tkwi pewna osobliwość, a przede wszystkim zaskakujący paradoks. Birobidżan, w tym samym czasie gdy oferuje Żydom emancypację od tradycyjnej kultury żydowskiej, staje się atrakcyjny jako miejsce dla rozwoju tej kultury przez… wierzących Rosjan. Czy miało to szansę jakiegokolwiek powodzenia? A może subotnicy podzielili los

Żydów na nowej, nie im wprawdzie, ale obiecanej ziemi? […]

Losy subotników w Birobidżanie

Kiedyś birobidżańscy subotnicy i Żydzi modlili się razem w starej synagodze przy Czapajewa. Kiedy i ta jedyna namiastka życia religijnego w czasach radzieckich była zagrożona zamknięciem, Borys Kofman, który jeszcze wówczas nie nazywał siebie Dowem, postanowił odrodzić życie żydowskie w mieście. Zanim za kilka lat powstanie tu gmina żydowska Bejt Tszuwa, ważną rolę w utrzymaniu synagogi muszą odegrać subotnicy. Dow opowiada: „Subotnicy byli zawsze. Nawet w starej synagodze była ławka, gdzie siedzieli. Kiedy przyszedłem tam pierwszy raz, zobaczyłem, że w synagodze siedzą »Ruscy«. Jedna z subotniczek cieszyła się wyjątkowym szacunkiem wszystkich. Wszystko wiedziała – jak się modlić, co czytać. Machzor[3] czytali w tłumaczeniu na język rosyjski, bo  nie znali hebrajskiego”. Ponieważ w tych czasach bardzo mało Żydów przychodziło do synagogi, władze chciały ją zamknąć. Tylko dzięki temu, że do synagogi uczęszczali subotnicy, udało się ją uratować.

Jeszcze do niedawna do synagogi przychodziły trzy kobiety, subotniczki, które modliły się wspólnie z Żydami. Kiedy Dow zaczął usuwać wszelkie elementy chrześcijańskie z synagogi, wspólnota musiała się z nimi pożegnać. Zostały tylko te osoby, które przyjęły wszystkie zasady judaizmu. Dow przyznaje, że w czasie kiedy subotniczki stanowiły większość, tolerował odmienność ich wyznania, gdyż chciał ocalić synagogę. Kiedy na fali odrodzenia coraz więcej Żydów zaczęło przychodzić na modlitwy, a władze miejskie zaczęły okazywać przychylność gminie Bejt Tszuwa, Dow zrozumiał, że świątyni nie grozi zamknięcie. Stanowczo zaczął zwracać uwagę subotniczkom, że ich wiara nie może dominować w synagodze. Aby uniknąć niepotrzebnych konfrontacji, kobiety zdecydowały się opuścić gminę i od tej pory spotykają się w prywatnym mieszkaniu, kontynuując modlitwy w ten sam sposób, w jaki robiły to przez wiele lat.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.