Zagubieni

W poszukiwaniu sześciorga spośród sześciu milionów

1

BEZKSZTAŁTNA PRÓŻNIA

KIEDYŚ, KIEDY MIAŁEM sześć, siedem, a może osiem lat, zdarzało się, że gdy wchodziłem do pokoju, pewne osoby zaczynały płakać. Pokoje, o których mowa, znajdowały się najczęściej w Miami Beach na Florydzie, a osoby, które tak dziwnie reagowały na mój widok, były stare – jak prawie wszyscy w Miami Beach w połowie lat sześćdziesiątych. Jak prawie wszyscy w Miami Beach w owym czasie (tak mi się przynajmniej wtedy zdawało). Tymi starymi ludźmi byli Żydzi – tacy, którzy, gdy przekazywali sobie szczególnie ekscytujące plotki albo relacjonowali dramatycznie odwlekane zakończenia historii lub puenty dowcipów, często przechodzili na jidysz. Przez co, oczywiście, punkty kulminacyjne owych historii i puenty dowcipów stawały się dla nas, młodych, niezrozumiałe.
 Jak wielu starszych mieszkańców Miami Beach w tamtych czasach, zajmowali oni mieszkania lub domki, które robiły wrażenie nieco zatęchłych. Było w nich na ogół cicho z wyjątkiem wieczorów, gdy z czarno-białych telewizorów dochodził ryk programów Reda Skeltona, Miltona Berle’a czy Lawrence’a Welka. Jednak co jakiś czas, zwykle zimą lub wiosną, zatęchłe, ciche mieszkania wypełniały się donośnymi krzykami małych dzieci, które razem z rodzicami zlatywały na kilka tygodni z Long Island bądź z przedmieść New Jersey, aby odwiedzić owych starych Żydów. A gdy im je przedstawiano, wierciły się skrępowane i zażenowane, zwłaszcza gdy zmuszano je do całowania chłodnych, pergaminowych policzków.
 Całowanie w policzki starych żydowskich krewnych! Wiliśmy się, stękaliśmy, chcieliśmy pędem biec do nerkowatego basenu z podgrzewaną wodą, który znajdował się na tyłach osiedla, ale najpierw musieliśmy ucałować te wszystkie policzki; u mężczyzn pachniały one piwnicą, wodą do pielęgnacji włosów i cygaretkami tiparillo, i drapały bakami tak białymi, że można je było pomylić z kłaczkami waty (tak zrobił kiedyś mój młodszy brat – próbował usunąć nieznośny puch, ale od razu dostał wcale niedelikatnie po głowie); a u kobiet wydzielały lekki zapach pudru i oleju jadalnego, i były tak miękkie jak papierowe chusteczki „na wszelki wypadek”, wepchnięte na samo dno ich torebek, zwinięte tam jak płatki kwiatów, w sąsiedztwie fiołkowych soli trzeźwiących, pogniecionych papierków od pastylek na kaszel i zmiętych banknotów... Zmięte banknoty. „Weź to i trzymaj dla Marleny, dopóki nie wyjdę” – matka mojej matki, zwana przez nas Naną, poinstruowała tak moją drugą babkę, gdy wręczała jej małą czerwoną skórzaną portmonetkę ze zmiętym dwudziestodolarowym banknotem. Było to pewnego dnia w lutym 1965 roku, tuż przed wywiezieniem jej na wózku na salę operacyjną w celu przeprowadzenia eksploracji chirurgicznej. Właśnie skończyła pięćdziesiąt dziewięć lat i nie czuła się dobrze. Moja babka Kay wykonała polecenie, wzięła portmonetkę ze zmiętym banknotem, a następnie oddała mojej matce, która trzymała ją jeszcze wiele dni po tym, jak Nanę złożono zgodnie ze zwyczajem w prostej sosnowej trumnie i pochowano na cmentarzu Mount Judah w Queens w części należącej do (o czym informuje napis na granitowej bramie) FIRST BOLECHOWER SICK BENEVOLENT ASSOCIATION. Pochowani tam mogli być tylko członkowie stowarzyszenia, a zatem osoby pochodzące z kilkutysięcznego miasteczka leżącego w połowie drogi na drugi koniec świata – miasteczka, które najpierw znajdowało się w granicach Austrii, potem Polski, a później wielu innych państw – miasteczka o nazwie Bolechów.
 Matka mojej matki – której delikatnymi uszami oraz dużymi niebieskimi lub żółtymi kryształowymi kolczykami bawiłem się, siedząc u niej na kolanach w wyplatanym fotelu ogrodowym na frontowym ganku rodziców, i którą w pewnym okresie życia kochałem najbardziej na świecie, więc zapewne dlatego jej śmierć jest pierwszym wydarzeniem, jakie w ogóle zapamiętałem, chociaż wspomnienia te są w najlepszym razie fragmentaryczne (falisty wzór rybek na kafelkach w poczekalni szpitalnej; matka mówiąca do mnie coś bardzo poważnie, coś istotnego, chociaż musiało minąć kolejne czterdzieści lat, zanim przypomniałem sobie, o co chodziło; skomplikowane uczucie tęsknoty, strachu i wstydu zarazem; dźwięk wody spływającej do zlewu) – matka mojej matki nie urodziła się w Bolechowie, ale jako jedyna z moich czworga dziadków nie urodziła się też w Stanach Zjednoczonych. Dla pewnej grupy ludzi, która już nie istnieje, okoliczność ta naznaczała ją szczególnym piętnem. Ale jej przystojny, despotyczny mąż, mój dziadek, Grandpa – urodził się i dorastał w Bolechowie wraz z szóstką rodzeństwa, trzema braćmi i trzema siostrami. Z tego powodu przysługiwała mu kwatera w tej właśnie części cmentarza Mount Judah. On również jest tam teraz pochowany, obok swej matki, dwóch z trzech sióstr i jednego z jego trzech braci. Trzecia siostra, będąca wyjątkowo zaborczą matką, pojechała za jedynakiem do innego stanu i tam spoczęła po śmierci. Jeden z dwóch braci (tak nam zawsze opowiadano) miał na tyle zdrowego rozsądku i zdolności przewidywania, że w latach trzydziestych wyemigrował z żoną i małymi dziećmi z Polski do Palestyny, i w wyniku tej mądrej decyzji został w swoim czasie pochowany w Izraelu. Najstarszy brat, który był także najprzystojniejszy z siedmiorga rodzeństwa, najbardziej uwielbiany i hołubiony, książę rodziny, w roku 1913, jako młody człowiek, przybył do Nowego Jorku, ale już po roku mieszkania z ciotką i stryjem doszedł do wniosku, że bardziej odpowiada mu Bolechów. Tak więc spędziwszy rok w Stanach, wrócił do rodzinnego miasteczka. I był przekonany, że dobrze zrobił, ponieważ wiodło mu się tam świetnie i czuł się szczęśliwy. On w ogóle nie ma grobu.

Z TYCH WSZYSTKICH STARYCH mężczyzn i kobiet, którzy czasami płakali na sam mój widok, z tych starych Żydów o policzkach, które należało całować, z ich paskami od zegarków zrobionymi ze sztucznej skóry aligatora, sprośnymi kawałami w jidysz i okularami w grubych oprawach z czarnego plastiku, z pożółkłymi aparatami słuchowymi, plączącymi się gdzieś z tyłu, szklankami wypełnionymi po brzegi whisky, ołówkami firmowymi z nazwami banków i salonów samochodowych, które rozdawali przy każdym spotkaniu; z wzorzystymi, rozszerzanymi do dołu sukienkami z bawełny i potrójnymi sznurami białych, plastikowych korali, z jasnymi kryształowymi kolczykami i bardzo długimi paznokciami pomalowanymi czerwonym lakierem, które błyszczały i stukały, gdy grano w mah-jong i kanastę albo gdy kobiety paliły te swoje bardzo długie papierosy – pośród nich, ci, których przywodziłem do płaczu, mieli pewne cechy wspólne. Wszyscy mówili ze szczególnym akcentem. Znałem go, ponieważ przesycona nim była, lekko, ale słyszalnie, mowa dziadka. Akcent ten nie był bardzo silny, bowiem kiedy byłem na tyle dorosły, żeby zwracać na takie rzeczy uwagę, oni wszyscy mieszkali już w Ameryce od półwiecza, ale pewne słowa nadal brzmiały dojrzale, soczyście. Słowa takie jak darling czy wonderful, obfitujące w „r” i „l”. Dziadek w szczególny sposób wgryzał się w „t” i „th” w słowach terrible i (tego dziadek lubiący opowiadać historie używał często) truth. It’s de trutt! – mawiał. Ci starzy Żydzi mieli tendencję do nieustannego przerywania sobie – kiedy zbieraliśmy się w czyimś tchnącym starzyzną salonie, przerywali opowiadanie, żeby się nawzajem poprawiać, przypominali jedno drugiemu, jak to było naprawdę w tych czy innych wspaniałych (vahnderfoll) lub, co bardziej prawdopodobne, strasznych (tahrrible) czasach.
 Jeszcze lepiej utkwiły mi w pamięci imiona, których drugiego zestawu każde z nich używało, zwracając się do pozostałych. Myliło mnie to i dezorientowało, kiedy miałem sześć, siedem lat, ponieważ sądziłem, że imię (powiedzmy) mojej Nany to Gertruda, czasem Gerty, więc nie mogłem zrozumieć, dlaczego w tym doborowym towarzystwie na Florydzie, podczas dużych spotkań rodzinnych, które odbywały się czterdzieści lat po tym, jak władcza i robiąca wokół siebie mnóstwo zamieszania rodzina jej męża zeszła na ląd na Ellis Island, aby przedzierzgnąć się w Amerykanów (stale przy tym opowiadających o Europie) – dlaczego stawała się Gołdą. Nie mogłem także pojąć, dlaczego młodszy brat dziadka, nasz stryj Julius, ten, który najhojniej obdarowywał nas firmowymi ołówkami, który ożenił się nadzwyczaj późno i którego mój wyniosły, dobrze ubrany dziadek zawsze traktował z tego rodzaju pobłażliwością, jaką okazuje się niesfornym pieskom lub kotkom – nagle został Jidlem. (Musiało upłynąć wiele dziesiątek lat, zanim dowiedziałem się, że w jego akcie urodzenia widniało imię Juda Arje – „Lew Judy”). I kim właściwie była ta Neche – brzmiało to jak Neka – o której dziadek wspominał czasami jako o kochanej najmłodszej siostrze i która, o czym wiedziałem, w 1943 roku, mając trzydzieści pięć lat, umarła nagle po wylewie krwi do mózgu przy stole w Święto Dziękczynienia (tak mówił dziadek, wyjaśniając mi w ten sposób, dlaczego nie lubi tego święta). Kim była owa Neka, skoro wiedziałem albo sądziłem, iż wiem, że jego ukochaną młodszą siostrą była ciocia Jeanette? Jeden tylko dziadek, noszący imię Abraham, posiadał drugie imię, którego brzmienie miało sens – Aby. Ugruntowało to we mnie przeświadczenie, że jest osobą całkowicie rzeczywistą, kimś, komu można zaufać.
 Wśród tych ludzi byli więc tacy, którzy płakali na mój widok. Wchodziłem do pokoju, a oni spoglądali na mnie i – przeważnie kobiety – przykładały obie powykręcane dłonie, pokryte pierścionkami i zgrubieniami, spuchniętymi i twardymi jak sęki na drzewach, a były to kostki ich palców – przykładały te dłonie do swych suchych policzków i mówiły scenicznym szeptem, na półoddechu: Oj, er zet ojs zejer ejnlich cu Szmil!
 Ach, jaki on podobny do Szmila!
 Następnie zaczynały płakać lub wykrzykiwać coś bezgłośnie i kołysać się to w tył, to w przód, ubrane w różowe swetry lub wiatrówki, które trzęsły się, luźne na ramionach, a potem następowało wiele szybkich serii w jidysz, z których w owym czasie byłem wyłączony.

O TYM SZMILU oczywiście coś wiedziałem – najstarszy brat mojego dziadka, którego wraz z żoną i czterema pięknymi córkami zamordowali w czasie wojny hitlerowcy. Szmil. Zamordowany przez hitlerowców. Rozumieliśmy, że takim domyślnym podpisem opatrzonych było ledwie kilka fotografii jego i żony, przechowywanych starannie w plastikowej torebeczce w pudełku w kartonie w piwnicy mojej matki. Robiący wrażenie dobrze prosperującego przedsiębiorcy, mniej więcej pięćdziesięciopięcioletni, stoi z miną właściciela przed ciężarówką obok dwóch kierowców w firmowych uniformach; rodzina przy stole, rodzice, cztery dziewczynki, ktoś nieznany; elegancki mężczyzna w płaszczu z futrzanym kołnierzem, na głowie fedora; dwóch młodych mężczyzn w mundurach z pierwszej wojny światowej, o jednym z nich wiedziałem, że to dwudziestojednoletni Szmil, a tożsamości drugiego nie sposób było się domyślić. Nieznany i niepoznawalny... Nieznany i niepoznawalny – było to być może frustrujące, ale niosło w sobie także pewną magiczną siłę. Fotografie Szmila z rodziną były przecież bardziej fascynujące niż inne zdjęcia, przechowywane równie pieczołowicie w rodzinnym archiwum matki, właśnie dlatego że prawie nic o nim – o nich – nie wiedzieliśmy. Ich nieuśmiechnięte, nieme twarze wydawały się przez to bardziej intrygujące.
 Przez długi czas istniały tylko te nieme fotografie, a czasami niepokojąca fala rozchodząca się w powietrzu, kiedy padało imię Szmila. Dopóki żył dziadek, nie zdarzało się to często, ponieważ wiedzieliśmy, że to dla niego wielka tragedia – wspomnienie o bracie, bratowej i czterech bratanicach zamordowanych przez hitlerowców. Nawet ja, który, gdy nas odwiedzał, uwielbiałem siadać u jego stóp, obutych w miękkie skórzane pantofle, i słuchać jego licznych opowieści o „rodzinie”, czyli oczywiście o jego rodzinie, której nazwisko brzmiało kiedyś Jäger (a które z czasem, po tym, jak w Ameryce musieli pozbyć się umlaut z „a”, przybrało formę Yaegers, Yagers i Jagers, a wreszcie, jak w jego przypadku, Jaegers – wszystkie pisownie widnieją na nagrobkach na Mount Judah) – o tej rodzinie, która przez stulecia posiadała sklep rzeźniczy, a później przedsiębiorstwo spedycji mięsa w Bolechowie, miłym mieście, gwarnym miasteczku, sztetlu, słynącym z przemysłu drzewnego, mięsnego i galanterii skórzanej, którą miejscowi kupcy rozwozili po całej Europie – miejscu, w którym można było żyć, pięknym zakątku blisko gór. Nawet ja, który byłem z nim tak blisko i który, gdy dorosłem, tak często pytałem go o sprawy dotyczące historii naszej rodziny, o daty, nazwy, nazwiska, opisy, miejsca, sprawiając, że w odpowiedzi na moje pytania od czasu do czasu (na cienkich arkuszach papieru listowego z nagłówkiem firmy, którą dawno temu posiadał, niebieskim atramentem, grubym piórem „Parker”) pisał: „Kochany Danielu, proszę nie pytaj mnie już więcej o miszpacha, bo jestem stary i nic nie pamiętam, a poza tym, czy zastanowiłeś się i na pewno chcesz znaleźć więcej krewnych?!” – nawet ja czułem się nieswojo, poruszając ten temat, pytając o tę okropność, która przytrafiła się Szmilowi, jego własnemu bratu. Zamordowany przez hitlerowców. W dzieciństwie, kiedy zaczął do mnie docierać ten refren o Szmilu i jego utraconej rodzinie, z początku trudno mi było sobie wyobrazić, co to dokładnie znaczy. Nawet potem, gdy byłem na tyle dorosły, żeby poznać historię wojny, gdy obejrzałem filmy dokumentalne, w tym, razem z rodzicami, odcinek serialu PBS pod tytułem „Świat w stanie wojny” (The World at War), poprzedzony przerażającym ostrzeżeniem, że pewne obrazy są zbyt drastyczne dla dzieci – nawet potem trudno mi było pojąć, jak zostali zabici, wychwycić szczegóły, ich swoistość. Kiedy? Gdzie? Jak? Strzałem z karabinu? W komorze gazowej? Ale dziadek nie chciał powiedzieć. Dopiero później zrozumiałem, że nie chciał, dlatego że nie wiedział, a przynajmniej nie wiedział dostatecznie dużo i że w dużej mierze właśnie ta niewiedza go dręczyła.
 Więc nie poruszałem tematu. Trzymałem się zamiast tego historii bezpiecznych, pytań, które pozwalały mu odpowiadać z humorem, co lubił, jak na przykład w poniższym liście, który napisał, gdy skończyłem czternaście lat:
20 maja ‘74

Kochany Danielu
 Dostałem Twój list ze wszystkimi pytaniami, ale przepraszam Cię, nie jestem w stanie na wszystkie odpowiedzieć. Zauważyłem w Twoim liście pytanie, czy nie przerywasz mi jakiegoś ważnego zajęcia, odpowiedź brzmi NIE.
 Zauważyłem, że jesteś bardzo zadowolony, że pamiętałem imię żony HERSHA. Ja też się bardzo cieszę, bo Hersh to mój Dziadek, a Feige to moja Babka.
 A jeśli chodzi o daty urodzenia ich obojga, to ich nie znam, bo mnie tam nie było, ale kiedy przyjdzie MESJASZ, i wszyscy krewni znów się spotkają, z pewnością ich zapytam...
Aneks do tego listu jest zaadresowany do mojej siostry i najmłodszego brata:
Najdroższa Jennifer, Kochany Eriku,
 Dziękujemy Wam obojgu za piękne listy, a zwłaszcza cieszymy się bardzo, że nie zadajecie pytań o Miszpacha.

KOCHANA JENIFFER
 MIAŁAM WYSŁAĆ TOBIE I TWOJEMU BRATU ERIKOWI TROCHĘ PIENIĘDZY, ALE, JAK WIESZ, NIE PRACUJĘ I NIE MAM PIENIĘDZY. WIĘC CIOCIA RAY BARDZO WAS MOCNO CAŁUJE I CIOCIA RAY PRZESYŁA DWA DOLARY, JEDEN DLA CIEBIE, A DRUGI DLA ERIKA.
POZDROWIENIA I UCAŁOWANIA
CIOCIA RAY I DZIADEK JAEGER

Najdroższa Marlene,
Proszę pamiętaj, że we wtorek 28 maja jest JIZKOR...

Jizkor – nabożeństwo ku czci zmarłych. Dziadek zawsze o nich pamiętał. Każdego roku latem, gdy przyjeżdżał do nas w odwiedziny, zabieraliśmy go na Mount Judah, aby odwiedzić babcię i wszystkich pozostałych krewnych. My, dzieci, chodziliśmy po cmentarzu i przyglądaliśmy się bez szczególnego zainteresowania nazwiskom na skromnych nagrobkach lub płaskich płytach albo na olbrzymim pomniku w kształcie drzewa z odrąbanymi konarami, który upamiętniał starszą siostrę dziadka, zmarłą w wieku dwudziestu sześciu lat, tydzień przed ślubem – tak przynajmniej mówił dziadek. Na niektórych nagrobkach przyklejono małe niebieskie znaczki z napisem POD STAŁĄ OPIEKĄ, na prawie wszystkich znajdowały się imiona, takie jak STANLEY, IRVING, HERMAN, MERVIN, SADIE i PAULINE, i to właśnie one są przez moje pokolenie uważane za najbardziej żydowskie, chociaż jak na ironię, którą odkryć można tylko z upływem czasu, żydowscy imigranci urodzeni jako SELIG, ITZIG, HERCEL, MORDKO, SCHNEIDEL i PERL, wybrali je przed stu laty właśnie dlatego, że uważali je za raczej angielskie, raczej nieżydowskie. Chodziliśmy po cmentarzu i oglądaliśmy to wszystko, podczas gdy dziadek, zawsze w nienagannej sportowej marynarce, zaprasowanych w kant spodniach, z fantazyjnie zawiązanym krawatem i chusteczką w kieszeni, robił skrupulatny, metodyczny obchód, zatrzymując się po kolei przy nagrobku matki, siostry, brata, żony, których przeżył, i ze swoistym gwałtownym pomrukiem odczytywał hebrajskie modlitwy. Jeżeli pojedziecie Interboro Parkway w Queens i zatrzymacie się przy wejściu na cmentarz Mount Judah, zajrzycie z drogi za kamienne ogrodzenie, to znajdziecie tam wszystkich i przeczytacie przyjęte przez nich, nieco pompatyczne imiona oraz zwyczajowe podpisy: UKOCHANA ŻONA, MATKA I BABCIA; UKOCHANY MĄŻ; MATKA. (...)