ŻOŁNIERZ, HANDLARZ, OSZUST, SZPIEG

– Więc jak: tak czy nie? Siamo o non siamo? – z nieukrywaną
dumą zwrócił się do mnie mój cioteczny dziadek Wili,
gdy późnym letnim popołudniem zasiedliśmy w jego ogrodzie
w Surrey, w miejscu, skąd rozpościerał się widok na całą posiadłość.
– Spójrz tylko – gestem ręki wskazał rozległą przestrzeń, nasyconą
zielenią. – Czy może być coś piękniejszego? – spytał
takim tonem, jakby pomysł popołudniowej przechadzki w angielskim
krajobrazie był jego odkryciem. – I tak już każdego
dnia tuż przed zachodem słońca, ale po podwieczorku: uczucie
pełni, niemal szczęścia. Bo widzisz, osiągnąłem wszystko, czego
chciałem. Jak na osiemdziesięciolatka nie najgorzej. – Z twarzy
nie schodził mu wyraz aroganckiego samozadowolenia.
Liczyłem, że porozmawiamy o Aleksandrii, o czasie, który
już minął, i światach, które odeszły wraz z nim, o kresie, gdy
ten w końcu nadszedł, o monsieur Koście, o panu Montefeltro
i o Aldo Kohnie, o Lotcie i ciotce Florze, i o tylu innych, coraz
bardziej odległych. Wili machnął tylko lekceważąco ręką, jak
gdyby chciał odgonić jakiś przykry zapach.
– Zawracanie głowy. Trzeba żyć dniem dzisiejszym – powiedział
niemal zirytowany moim nostalgicznym nastrojem. –
Siamo o non siamo? – Wstał, by rozprostować kości i zwrócić
moją uwagę na sowę, która właśnie pojawiła się na wieczornym
niebie.
Nigdy nie byłem pewny, co miało oznaczać to jego siamo
o non siamo – „tak czy nie” – ale dla wszystkich członków naszej
rodziny, również tych, którzy nie potrafią sklecić słowa po
włosku, ów niejasny zwrot oddaje istotę tego nadętego pyszałka,
gotowego rzucić wszystko na jedną szalę, weterana‑samochwały,
który w czasie Wielkiej Wojny, korzystając z osłony
drzew, wydostał się z włoskich okopów i ściskając oburącz
karabin, dotarłby zapewne na sam kraniec cesarstwa austro‑węgierskiego,
gdyby nie skończyła mu się amunicja. Jego
ulubiona fraza wyrażała agresywną pewność siebie sierżanta
musztrującego powierzonych jego pieczy maminsynków. „Jesteś
mężczyzną czy nie jesteś? Tak czy nie?”, zdawał się mówić.
„Idziemy naprzód czy stoimy w miejscu? Tak czy nie?”.
„Jesteśmy chyba, do licha, coś warci?”. Słowa te dodawały mu
animuszu, pomagały zapomnieć o goryczy porażki i pozwalały
zacząć wszystko od nowa, zachowując jednocześnie pozór
zwycięstwa. Wymawiając je, wyzywał los, sobie wszelako
zawsze przypisując nieoczekiwane sukcesy swych najbardziej
szalonych pomysłów. Swoje nieprawdopodobne szczęście brał
za dalekowzroczność, a to, co według niego było odwagą, niewiele
różniło się od brawury wyrostka. Był zuchwały. Wiedział
o tym i chełpił się tym.
Niezrażony upokarzającą klęską, jaką Włosi ponieśli w 1917
roku pod Caporetto, Wili do końca życia chlubił się swą służbą
we włoskiej armii, podobnie jak szczycił się pełnym werwy florenckim
akcentem, który przyswoił sobie w Konstantynopolu,
w szkole prowadzonej przez włoskich jezuitów. Podobnie jak
większość młodych Żydów urodzonych w Turcji u schyłku
wieku odrzucał wszystko, co miało jakikolwiek związek z kulturą
osmańską, i chłonął kulturę Zachodu, by w końcu – idąc
śladem wielu innych swych pobratymców powołujących się
na odległe rodzinne związki z portowym miastem Livorno,
gdzie w szesnastym wieku osiedlili się liczni Żydzi wypędzeni
z Hiszpanii – stać się „Włochem”. Szczęśliwym trafem znalazł
się w Livorno jakiś odległy krewny o hiszpańskim nazwisku
Pardo‑Roques
(Wili sam był w połowie Pardo‑Roques),
dzięki
czemu jego tureccy „kuzyni” również stali się „Włochami”. Ma
się rozumieć – zagorzałymi monarchistami i nacjonalistami.
Gdy pewien Grek mieszkający w Aleksandrii wyraził się
kiedyś niezbyt pochlebnie o waleczności Włochów, a co gorsza
dodał, że żadne włoskie medale ani błyskotki nie zmienią
tego, iż Wili jest zwykłym tureckim aferzystą, i to w dodatku
Żydem, wuj Wili natychmiast wyzwał go na pojedynek. Przy
czym rozjuszyło go nie tyle wytknięcie mu żydostwa (do tego
gotów był przyznać się sam), co podanie w wątpliwość „włoskości”
wielu Żydów. Broń, którą wyznaczyli sekundanci, była
tak archaiczna, że żaden z pojedynkowiczów nie miał pojęcia,
jak się nią posługiwać. Incydent zakończył się więc bezkrwawo,
wystosowano przewidziane regulaminem przeprosiny,
wszystko obrócono w żart, a wuj, chcąc podbudować ducha
koleżeństwa, zaproponował wspólną biesiadę w pewnej cichej
restauracji leżącej nad brzegiem morza. Gdy solidny posiłek
dobiegł wreszcie końca, obaj, Grek i Włoch, rzucili się do płacenia.
Powoływanie się na honor i przyjemność, jaką miało
im sprawić uregulowanie rachunku, trwałoby jeszcze długo,
gdyby wuj – niczym czarnoksiężnik, który, gdy wszystko już
zawiodło, odwołuje się do magicznej formuły – nie zakończył
sporu, rzucając swą ulubioną frazę: „Więc jak: jestem człowiekiem
honoru czy nie jestem? Tak czy nie?”. Grek okazał się
człowiekiem gotowym do ustępstw i skapitulował.
Wuj Wili lubił dyskretnie, acz stanowczo wspominać o starożytnym
pochodzeniu swego rodu – świetne pochodzenie,
znakomity i starożytny rodowód spychał na dalszy plan takie
drobiazgi jak miejsce urodzenia, narodowość czy religię. Tym
aluzjom towarzyszyły niedomówienia dotyczące rodzinnej
fortuny nieszczęśliwie ulokowanej w nieruchomościach w jakichś
odległych krainach i niejasne deklaracje, że rodzina nic
z tego nie ma, najwyżej ziemię do napełniania doniczek. Dobre
pochodzenie dawało kredyt zaufania, a to było najważniejsze,
gdyż wszyscy mężczyźni w naszej rodzinie, nie wyłączając
Wilego, robili pieniądze, pożyczali je, tracili lub wżeniali się
w nie – właśnie dzięki zdobytemu zaufaniu.