W poszukiwaniu ojczyzny

Wspomnienia z chińskiego obozu pracy

ZAPISANE NA PIASKU

Rozdział 1.
Bez wyboru
Latem 1955 roku ponad stu absolwentów szkół wyższych „zgromadziło się, by dostać przydział” na północnym zachodzie, w celu „wsparcia granicy”. Umieszczono nas w malutkim akademiku przy niewielkiej uliczce w Lanzhou, gdzie – nie mając nic do roboty – oczekiwaliśmy ponad miesiąc na dalsze dyspozycje.
W prastarym mieście Lanzhou większość domów stanowiły przybytki w stylu muzułmańskim. Oglądane z góry Gaolan na przedmieściach, wszystkie – z wyjątkiem kilku nowo wzniesionych popielatoszarych budynków – straszyły brudną, zielonkawą żółcią. Wyglądały z oddali jak domy w małych wioskach na środkowym wschodzie lub jak osady Indian Santa Fe na południowym zachodzie USA.
Wokół miasta dniem i nocą rozlegał się ryczący głos potężnej Żółtej Rzeki; ten nieprzerwany, gromki dźwięk wypełniał wszystkie zakamarki. Młyńskie koła na nabrzeżach obracały się leniwie, nawadniając sady ciągnące się na ponad dziesięć mil. Ich kwiaty układały się wiosną w przebogate wzory; latem gęste listowie rzucało cień; jesienią liczne gałęzie uginały się pod ciężarem owoców, a zimą odkładała się na wszystkim srebrzysta biel śniegu nagromadzonego w ciągu kilku miesięcy. Gdy rzeka zamarzała, sunęły po niej tam i z powrotem wozy konne i auta. Wraz z nadejściem nowego roku topniejący lód wybrzuszał się i pękał z głośnym trzaskiem, co trwało do kwietnia, czasem do maja, gdy znikał: cicho, nie pozostawiając po sobie śladu.
Główną część populacji stanowili potomkowie Han, między którymi przewijały się liczne mniejszości z terenów przygranicznych. Ludzie ci zbierali się często na ulicach, by sprzedawać dziczyznę, owoce i melony, futra i okrycia, przyprawy i balsamy, szisz kebab z jagnięciny oraz rozmaite wyroby rękodzielnicze. Psy, kozy, kury i świnie zastępowały drogę, tarasując wyboiste, pozbawione chodników i pełne dziur uliczki. Stłoczeni przekupnie rozkładali swój atrakcyjny towar wprost na ziemi, między porzuconymi stertami materiałów budowlanych i śmieciami z budowy. Miejscowe produkty leżały przemieszane z pochodzącymi z innych prowincji wyrobami przemysłu lekkiego. Piesi, ludzie w samochodach i na wozach zaprzężonych w konie lub osły, rowerzyści oraz właściciele ręcznych wózków pokrzykiwali na siebie i taranowali się nawzajem, podczas gdy konni, jadący na wielbłądach oraz flisacy wciskali się zręcznie między nich, przepychali, zatrzymywali i ruszali dalej. Przybyli zewsząd w celu „wspierania granicy”, noszący wspaniałe różnorodne stroje i dodatki Hui, Tybetańczycy, Jugurowie, Dongxiang, Ujgurowie i Kazachowie, a także Han, kupowali i sprzedawali, gestykulując na różne sposoby i wywołując istną kakofonię języków i akcentów. W pogodne dni wszystko było spowite wirującym żółtym pyłem; w czasie deszczu – utytłane w błocie; zawsze jednak, pomimo gorączkowego zgiełku, na pierwszy plan wybijały się świeżość i żywotność.
Eksploatacja złóż roponośnych na północnym zachodzie przekształciła Lanzhou w nieustannie rozbudowywane, dynamicznie rozrastające się centrum przemysłowe. Gdy wróciłem tam w latach siedemdziesiątych, zastałem gęsty las kominów. Stare, podupadłe miasto, które emanowało niegdyś wiejską atmosferą i zniewalało urokiem historii, zostało zastąpione przez nowoczesną aglomerację o ponaddwumilionowej populacji. Z góry Gaolan widać było teraz spowijające miasto dym i kurz; siwa mgła, która przypominała płynące obłoki, zasłaniała nieraz dachy wysokich budynków. Żółta Rzeka przestała zamarzać i toczyła swe pełne ropy i brudu wody nawet w najzimniejsze dni. Zniknęły młyńskie koła, które nie nadążały za nowym tempem życia. W 1955 roku nie mogliśmy tego jednak przewidzieć. W tamtym czasie przyjmowaliśmy wszystkie nowości na wpół świadomie, a z powodu wszechobecnego brudu i niewygód nie chciało nam się nigdzie wychodzić. Całe dnie spędzaliśmy w akademiku, grając w pokera i szachy, leżąc i czytając, choć nie było tam dobrych książek. Każdy dzień wydawał się rokiem.
Pewnego razu poinformowano nas, że dyrektor Wydziału Edukacji Gansu – Liao Haisheng – chce nas „przyjąć”. Nie miałem pojęcia, co oznacza owo „przyjęcie”. Wkrótce potem wsiedliśmy do ciężarówki i podskakując na wybojach, udaliśmy się do sali wykładowej, w której siedziało kilkaset osób. Wszyscy ci ludzie byli przybyłymi z całego kraju absolwentami wyższych uczelni, którzy zgromadzili się w oczekiwaniu na otrzymanie miejsca w trybach systemu edukacyjnego. Na podium, przy długim stole siedziało kilkoro ludzi. Jednym z nich, jak nam powiedziano, był dyrektor Liao Haisheng: człowiek o twarzy bez wyrazu i o obwisłej skórze. Odchylił się do tyłu na krześle, zupełnie jakby był jednym z nas: mocno znudzonym osobnikiem, któremu każdy dzień dłuży się niczym rok.
Najpierw wstał mężczyzna siedzący obok dyrektora i przywitał wszystkich obecnych. Opisał warunki panujące w Gansu oraz świetlane perspektywy rozwoju. Potem powitał nas dyrektor: chwalił naszą wolną od samolubstwa reakcję na apel ze strony ojczyzny i miał nadzieję, że zapuścimy tu korzenie i z zapałem poświęcimy młodość temu wielkiemu przedsięwzięciu. Oczy mu płonęły, był teraz innym człowiekiem. Skończywszy, usiadł i ponownie odchylił się do tyłu. Powieki mu opadły, powrócił jego dawny wygląd. Podium zapełniło się przedstawicielami studentów, którzy dziękowali dyrektorowi za troskę i zachętę. Mówili, że nie zawiedziemy oczekiwań Partii. Jeden z nich robił wrażenie oryginalnym stylem wypowiedzi. Do dziś pamiętam jego intonację: „Reprezentuję tutaj [pauza] całą społeczność studencką [pauza] która chce oznajmić [pauza] starszej kadrze urzędniczej [pauza] że jednomyślnie gwarantujemy całkowite [pauza] bezwarunkowe [pauza] posłuszeństwo wobec dyrektyw…”.
Inny przedstawiciel, Wang Xizeng, mój kolega ze szkoły sztuk pięknych, powiedział, że jest
członkiem Partii i przybył do jednego z najsurowszych regionów kraju w odpowiedzi na rozświetlający drogę apel. Jako malarz przywiózł ze sobą farby – w większości ochrę i piaskową żółć – lecz znalazłszy się tutaj, ciągnął dalej, zrozumiał, że nie może ich użyć: potrzebował zieleni. Oznajmił, że zieleń Gansu nie ustępuje wcale tej z południa – znad rzeki Jangcy. O nie, dowodził, tutejsza zieleń jest nawet lepsza. W życiu nie widział tak wielkich warzyw i owoców ani nie jadł tak przepysznych, nadziewanych jagnięciną, gotowanych na parze pierożków czy makaronu z wołowiną. Z tego wspaniałego miejsca nikt go nie odciągnie, nawet siłą. Tu mógłby się bez żalu zestarzeć i umrzeć. Wszyscy śmiali się i klaskali; ożywiła się nawet pozbawiona emocji twarz dyrektora: uniósł powieki i zerknął na mówcę.
Gdy przedstawiciele skończyli swe mowy, ogłoszono przydziały: każdy z nas miał nauczać w którejś ze szkół średnich w Lanzhou. Wraz z jedenastką absolwentów (wśród których znajdował się mój elokwentny szkolny druh) z Syczuanu, Guizhou, Guangdongu, Guangxi, Nanjingu i Szanghaju zostałem przydzielony do Szkoły Średniej numer dziesięć na północnym brzegu Żółtej Rzeki. Kiedy wróciliśmy do akademika, w holu czekały już na nas – nowych nauczycieli – delegacje każdej ze szkół.

Rozdział 2.
„Ślady dzikiej gęsi na błocie i śniegu”
Szkoła Średnia numer dziesięć znajdowała się dość daleko od miasta, na północnym brzegu Żółtej Rzeki, u stóp wzgórza zwanego Wydmową Świątynią Solnego Pola. Nazwa przyprawiała o zgrzyt zębów, a krajobraz raził brzydotą. Przypominający szare pudełko zapałek, świeżo wzniesiony, trzypiętrowy budynek szkolny stał samotnie ponad niezliczonymi zapadniętymi w ziemię, niskimi domkami; ciągnęły się w dół ku rzece, której brzegi okalała zieleń sadów: jedne obok drugich, podobne do rzędów rybich łusek. Poza obszarem nawadnianym przez młyńskie koła nie rosło tu ani jedno źdźbło trawy. Znad rzeki prowadziła ku naszej szkole brudna i kręta ścieżka, długa na jakieś dziesięć li. Im dalej w górę, tym mniej było domów, aż w końcu pozostawało tylko nagie, pokryte brudem wzgórze o barwie wysuszonej na słońcu cegły: żadnych drzew, żadnej trawy czy kamieni; w tle rozciągały się identycznie wyglądające górskie wzniesienia. Z najwyższego szczytu widać było tysiące gór, tworzących zielonkawożółty, ostro zarysowany ogrom, który – pomimo swej monotonii – emanował groźną, nieposkromioną surowością.
Mała, szara łata na żółtym zboczu u podnóża góry – to był dach naszej szkoły. Mieściła szesnaście klas, w których znajdowało się prawie tysiąc uczniów w różnym wieku: wszyscy rozpoczynali szkołę średnią. Miałem dziewiętnaście lat i byłem młodszy od wielu z nich. Uczyło tu wielu miejscowych nauczycieli, kilku „weteranów” przeniesiono z innych szkół średnich i podstawówek, jeszcze inni dopiero co pokończyli studia. Plany zajęć pękały w szwach. Dziesięciu z nas – nowo przybyłych – obarczono natychmiast bardzo odpowiedzialnymi zadaniami. Uczyłem sztuki we wszystkich grupach. Co tydzień miałem lekcje w szesnastu klasach i co tydzień powtarzałem te same wykłady i oceniałem jakieś tysiąc prac. Poza jedzeniem i spaniem zajmowałem się tylko tym. Stałem się maszyną.
Sale wykładowe i pracownie oraz nauczycielskie dormitorium mieściły się na trzecim piętrze. W każdym pokoju mieszkały po dwie osoby; przypadek sprawił, że moim współlokatorem został ten sam chłopak, który tak sugestywnie przemawiał w dniu przyjęcia. Xun Xuewen był rodowitym szanghajczykiem i absolwentem wydziału historii na Uniwersytecie Hua Dong. Był ode mnie starszy o pięć lat. Na jego orlim nosie spoczywały okulary w złotych oprawkach, ubranie miał doskonale dobrane, a jego głos budził szacunek. Co wieczór składał porządnie spodnie i umieszczał je pod poduszką, aby mieć pewność, że nazajutrz kanty będą idealnie proste. Pod łóżkiem trzymał rząd skórzanych butów wypastowanych na wysoki połysk.
Na dźwięk porannego dzwonka Xun wyskakiwał z łóżka, nastawiał na gramofonie płytę z
muzyką do tańca. Nucąc melodię, szybko się ubierał, składał kołdrę, czesał włosy, czyścił obuwie i pastował je w takt muzyki, robił kilka tanecznych obrotów, wyłączał gramofon, chwytał miskę i pałeczki i zbierał się do wyjścia. Gdy dochodził do drzwi, krzyczał: „Pośpiesz się, jedzenie czeka!”, po czym rozlegał się mocny, zdecydowany odgłos jego kroków, gdy zbiegał szybko po betonowych schodach: tup, tup, tup.
Miał wiele książek, które mogłem od niego pożyczać. Trzy drewniane skrzynki wypełnione były tomami poświęconymi historii świata. Czytał je metodycznie, często podkreślając zdania czerwonym kolorem i dodając na marginesie wnikliwe uwagi. Rozmowa z nim była objawieniem. Mówił, że Hugo i Dickens nie rozumieli rewolucji francuskiej, jeśli zaś chodzi o Niemców, wszystkiemu winny był nie Hitler, lecz Bismarck. Posiadanie własnej opinii, słusznej lub nie, było rzadko spotykane. Tymczasem praca magisterska Xuna dotyczyła polityki samoumacniania. Twierdził, że zaledwie musnął ten intrygujący temat, i uważał, że gdyby miał więcej czasu, zbadałby go głębiej i napisałby książkę.
Zagadnąłem go kiedyś na temat przemówienia wygłoszonego w dniu przyjęcia; zapytałem, jakim prawem, bez uzyskania uprzedniej zgody, przyjął na siebie rolę reprezentanta wszystkich studentów. Odparł, że zorganizowała to komórka partyjna do spraw oczekujących i mimo iż nie był on członkiem Partii, złożył już w tej sprawie kilka podań i komórka chce go wyszkolić. Jego ojciec był chrześcijaninem, funkcjonariuszem starego systemu; fakty te – mimo że ojciec już nie żył – wciąż wpływały na zablokowanie podań Xuna, toteż musiał być wobec siebie bardzo wymagający. Od dawna był niewierzący, teraz zaś stał się ateistą i skrupulatnym materialistą. Przekonały go głównie, jak mówił, Wykłady o istocie religii Feuerbacha. Jakże mógłbym w to wątpić?!
Xun doniósł na mnie podczas „kampanii antyprawicowej” w 1957 roku. Straciłem dziennik i wiele rękopisów. Kiedy nazwano mnie prawicowcem i skazano na reedukację poprzez pracę, on sam również został okrzyknięty prawicowcem i zabił się wkrótce potem, skacząc z trzeciego piętra budynku szkolnego. Usłyszałem o tym dwadzieścia jeden lat później i nie mogłem w to uwierzyć.
W czasach szkolnych byłem pod dużym wrażeniem jego witalnej, otwartej, optymistycznej natury oraz umiejętności prowadzenia ciekawego życia w otoczeniu tak monotonnym i pełnym mechanicznych odruchów, a jednocześnie wzbudzającym niepokój.
Nie potrafiąc się wtopić w miejscową społeczność, nasza dziesiątka outsiderów stworzyła luźną grupę koleżeńską. W naszym kółku wszyscy prócz mnie byli członkami Komunistycznej Ligi Młodzieży, a jedna z nas – dwudziestopięcioletnia Xie Shurong – członkinią Partii. Wołaliśmy na nią: Wielka Siostra Xsie. Pochodziła z Syczuanu i ukończyła wydział biologii na tamtejszym uniwersytecie. Uczyła biologii, była także sekretarzem komórki Komunistycznej Ligi Młodych Nauczycieli. Traktowała ideologię z wielką powagą i gdy mówiła, ludzie byli poruszeni jej niekłamanym, płomiennym idealizmem oraz blaskiem czystości i świętości, który opromieniał jej spojrzenie. Ja również byłem poruszony, choć nie wierzyłem w ani jedno jej słowo.
Pewnego razu sekretarz głównej komórki partyjnej i dyrektor szkoły Lei Xuhua poprosił ją na rozmowę. Chciał przedstawić dziewczynę jakiemuś „towarzyszowi”. „Towarzysz” ów, jak wyjaśnił, był „starszym kadrowcem” i gdyby zgodziła się z nim zejść, mogłaby od razu zacząć wydawać jego pieniądze! Osłupiała i przez dłuższy czas niezdolna wydobyć z siebie głosu Xie Shurong wybełkotała: „Dyrektorze Lei… wy… to niestosowne – na waszym stanowisku…”. Już przy drzwiach odwróciła się i wypaliła: „To haniebne!”. Im dłużej o tym myślała, tym większe wzbierało w niej oburzenie. Blada i roztrzęsiona przyszła o tym porozmawiać do naszego dormitorium. Teraz przyszła kolej na nas: daliśmy jej lekcję ideologii. Wszyscy jej mówili, że oferta wcale nie jest zła. Została wybrana, ponieważ dyrektor Lei miał o niej wysokie mniemanie. Jeśli się nie zgodzi – w porządku, ale nie powinna się złościć. Była jednak wściekła i przez długi czas bezskutecznie starała się o przeniesienie. Po „kampanii antyprawicowej” nadeszła „walka z prawicowymi odchyleniami”. Nazwano ją „oportunistką o prawicowych odchyleniach” i wysłano na ciężkie roboty. Kiedy wróciłem do Lanzhou w późnych latach siedemdziesiątych, przyjaciel pokazał mi list przesłany przez nią z Tybetu. Xie Shurong pisała, że jej życie straciło sens. Była załamana, czuła, że nie ma po co żyć.
Mój kolega ze szkoły sztuk pięknych, Wang Xihui, został przydzielony do Północno-Zachodniej Szkoły Średniej w południowej części miasta. Nasze placówki dzieliła duża odległość i obydwaj byliśmy bardzo zajęci, trudno zatem było nam się spotkać. Gdy w końcu przyjechał mnie odwiedzić, oczy mu błyszczały i krzyczał: „Wiedziałeś, że między Lanzhou i Xinjiangiem otwarto połączenie kolejowe?!”. Okazało się, że Północno-Zachodnia Szkoła Średnia znajduje się w pobliżu linii kolejowej. Każdej nocy mój kolega leżał, nie mogąc zasnąć i słuchając czu, czu, czu (doskonale potrafił imitować ten dźwięk) ciągnącej na zachód lokomotywy. Był w stanie uniesienia, czuł, że nasza wielka ojczyzna kroczy ku zwycięstwu. Mówiąc, żywo gestykulował, przytupywał i szeroko się uśmiechał. Taki właśnie był – otwarty i szczery. W latach pięćdziesiątych wielu ludzi było takich jak on. Straciliśmy kontakt, kiedy zidentyfikowano mnie jako prawicowca. Słyszałem o nim później: w którymś momencie został dyrektorem do spraw wychowawczych w Północno-Zachodniej Szkole Średniej, w dobie rewolucji kulturalnej wzięto go jednak pod lupę i zapadł na schizofrenię. Nie wiem, co się z nim dalej działo.
(...)