W pośpiechu

I Skromny jestem, mam powody

Przemysław Kaniecki: W ogóle to mam duże poczucie winy.
Tadeusz Konwicki: Tak?
Podwójne właściwie. Nie dość, że panu zawracam głowę, to jeszcze
rujnuję harmonogram dnia.
Całkowicie. Ale wyrównamy to w przyszłości, ustawimy tak,
że wszystko będzie płynąć gładko.
Pogrąża mnie też, że nie jest pan szczególnie szczęśliwy z powodu
samego pomysłu tych spotkań. Nie mogę nie podziękować za tę
wspaniałomyślność.
W tym filmie Hasa Rękopis znaleziony w Saragossie jest jedno
zdanie, które panu mogę powtórzyć. Bardzo ważne. „Streszczaj
się, Paszeko”.
Więc co do tego naruszonego harmonogramu dnia – odebrałem
panu spacer. Jest piętnasta, powinien być pan teraz w Ogrodzie
Saskim, prawda?
Tak, w tej chwili bym już obejrzał zmianę warty i z uczuciem
ulgi udał się do pieleszy domowych.
Także chyba patrząc na niebo i licząc samoloty?
Dziś, tu się kręcąc koło domu, zaliczyłem siedem. Czyli jak
szedłbym przez Ogród Saski, tobym może i z piętnaście wyliczył.
Przy czym jest ciekawa rzecz. Moja córka Marysia nienawidzi –
może nie tyle samolotów, co tych smug. Ona, ogarnięta manią
podejrzeń spiskowych, uważa, że bardzo często umyślnie atmosferę
w jakichś celach zanieczyszczają. Ale ja uważam, że tutaj
akurat na ogół ubogie linie latają, które z trudem się wyrabiają
w tych skromnych warunkach. Gdzie ich byłoby stać na zatruwanie
atmosfery.
Te smugi, na które Marysia patrzy nieufnie – bo tam mają być rozpylane
jakieś bakterie, wirusy, trucizny – dla pana znaczą coś innego.
Mnie się wydaje, że one ciągną się dla pana nad Kolonię
Wileńską z dzieciństwa.
Jakie smugi. Co za smugi na Wileńszczyźnie. Na Wileńszczyźnie
jest nieskalanie czyste, piękne, błękitne niebo.
No, chodzi o same samoloty.
Tu ma pan rację. Ja o tym pisałem – pod koniec lat trzydziestych
codziennie, gdzieś koło jedenastej leciał rejsowy samolot
z Wilna chyba do Rygi, i leciał nad Kolonią Wileńską. I on był
sygnałem czegoś nieodgadnionego. Do tego stopnia, że śniłem
po nocach samolot, jak spada i leży nad Wilią, i ja go badam,
oglądam. No, to łatwy symbol był w dzieciństwie, łatwy symbol
czegoś rozległego, tajemniczego, przestrzeni, świata. A potem,
w czasie wojny, no, nie były samoloty sympatyczne.
Teraz już mi nie potrzeba samolotów. Jak patrzę na nie teraz,
to już wiem, że nigdzie nie polecę, bo ledwo żyję. Nie dam się
na nic skusić i patrzę z cynicznym uśmieszkiem na to, że się starają,
pięknie błyszczą, lecą, zostawiają smugi. (wygraża im pięścią)
Mnie nie dostaną!
Naprawdę już pan nigdzie nie poleci?
Jakbym miał polecieć na MDM, tobym już był bardzo zdenerwowany
i nie spał całą noc. Tak mówię, tak mówię, ale po
co. Jak powiedział pan Adam, mój rodak: ci, co są koło mnie,
nie wiedzą, co jest we mnie. Właściwie, wie pan, nawet się
nie opłaca opisywać stanu wewnętrznego człowieka, który
ma osiemdziesiąt pięć lat. I dlatego od pewnego czasu stosuję
wspaniałą taktykę. Mówią: jak pan się czuje? ja mówię: fantastycznie.
I koniec, bo nie ma na to co odpowiedzieć. Bo jakbym
powiedział: źle się czuję, następuje seria porad nie do zrealizowania
i dodawania otuchy. Wyglądasz świetnie, słuchaj, co
ty opowiadasz.
No przecież miałem taką kiedyś nauczkę. Parę lat temu, kiedy
jeszcze byłem w formie, robiłem remont mieszkania, wszystko
wymieniali, wszystkie rury, gruzowisko. Ktoś pyta mnie: co
u ciebie słychać? ja mówię: nic, mam w domu piramidę gruzu,
straszne huki… Słuchaj, siadaj i pisz, to jest najlepsze wyjście!
Oczywiście, bo jestem grzeczny, zrobiłem taką minę, że może
posłucham tego polecenia, no ale ono troszkę było bez wyobraźni
zaserwowane.
Panie Przemku, ale w ogóle, jeśli będziemy kontynuować te
rozmowy, musi być pan na to przygotowany, że będą zmienne,
uzależnione od nastroju biednego pana Konwickiego. To wynika
z tego, że, jak pan wie, ja jestem w pośpiechu. W pośpiechu
duchowym, fizycznym trochę mniej. Mam ten taki niepokój,
który się odbija na całokształcie mego życia. Oraz, drogi panie
Przemku, na mojej, w cudzysłowie, twórczości artystycznej. Te
cechy osobowe właściwie stale dają o sobie znać, w każdym egzemplarzu
ludzkim.
Z tym że nie róbmy z tego przesady i nie twórzmy z biednego
homo sapiens bardzo tajemniczej, metafizycznej, niezwykłej
struktury psychicznej. Zasób naszych doświadczeń, które oczywiście
rozdymamy, upiększamy, jest bardzo skromny. Ssaki,
ssaki dwunożne. Mózg nasz usiłuje coś wspomóc, ale nasze
doświadczenie, i w związku z tym cały nasz świat myślowy, są
związane z naszym bytem. Ja na przykład rozkoszuję się literaturą
science fiction z powodu jej zachwytu nad sobą, że takie
przychodzą pomysły nieprawdopodobne – a wiem, że to
jest wszystko związane z tym bytem, z tymi możliwościami,
które tutaj są.
Patrzy pan na mnie lekko zdziwiony. To proszę mi podać jakieś
takie nasze zachowania czy sytuacje, które się odnoszą do
nieskończoności, do stu miliardów wszechświatów. One są najprostsze:
chęć przebicia się, chęć zaznaczenia siebie, poderwania
jakiejś panienki, wtedy kiedy organizm służy, i – stękanie,
i narzekanie, że ciągle nie tak. No bo jest nie tak, całe nasze
dzieje, ten cały nasz byt to wciąż tylko mordowanie się, cały
czas tragedie. Niech pan pomyśli o tak wzniosłej rzeczy, którą
ludzie wymyślili czy która została im objawiona, jak religia: ile
milionów ludzi zostało w imię religii wyrżniętych. Bo my pamiętamy
faszyzm, pamiętamy stalinizm, no ale trudno nie pamiętać
i o pięknych, szlachetnych religiach.
W tej chwili, kiedy rozmawiamy, wyrzynają się w Afryce czy
gdzieś w Tajlandii, bo stale są tam rzezie. Albo na przykład teraz,
w tej chwili, Koptów w Egipcie wybijają.
Trudno nie zauważyć pewnej zbieżności pana myślenia z teoriami
spiskowymi, w które wsłuchuje się Marysia. Teorie spiskowe są
bardzo bliskie takiej wizji świata.
Ona jest optymistka. Gdzie te biedne stworzenia… jakie spiski,
co za spiski? Szlag trafia, wszyscy nagle przewracają się i kończą
się i kariera, i ogromne pieniądze, i wspaniałe ambicje. Ja
oczywiście wiem, że istnieje to, co można nazywać spiskami, te
działania jakichś wielkich korporacji, kombinujących, jak zarobić
najwięcej pieniędzy, jak zapanować na rynkach. Ale one też
padają, im też ewentualne ambicje i sukcesy spiskowe nic nie
dają, bo wszystko może się skończyć nagle katastrofą.
Ale ja zapowiadałem, że…
…u pana wiele zależy od nastroju.
Dzisiaj jestem trochę w nastroju pesymistycznym, więc widzę
to nie tak, jak by można było, by się zachwycić.
Oczywiście, tak jak wszyscy ja tym naszym instynktom czy odruchom,
czy jakiejś podświadomości też ulegam. Tylko że umiarkowanie
– wiedząc, no, bo aż się wstydzę o tym mówić, zdając
sobie sprawę z pewnej znikomości naszej wspaniałej awantury,
polegającej na tym, że znaleźliśmy się na świecie. Na zresztą
sympatycznej, trochę nerwowej, ale w gruncie rzeczy skromnej
planetce, miłej, w ile trzeba obiegającej Słońce, mającej satelitę.
Tak że ja też ulegałem, ale nie we wszystkich kierunkach
z jednakową siłą.
Jest to ciekawe, że mnie na przykład teraz, niedawno, kolega
z gimnazjum, oczywiście gimnazjum imienia króla Zygmunta,
kolega z klasy przypomniał – ale nie jestem pewien, czy on się nie
mylił – że profesor polonista nasz czasem czytał klasie moje wypracowania.
Co jednak jest możliwe, bo pamiętam go z sympatią,
czyli musiał być dla mnie życzliwy. Ale ja byłem przez otoczenie,
przez środowisko, przez dom kierowany w stronę plastyki.
O tym mówiłem już w swoich książkach – że potem, nie wiem,
czy na szczęście, czy na nieszczęście, krakowska politechnika
mnie wystraszyła i poszedłem łatwiejszą drogą.
Zresztą, wie pan, ja tak mówię, ale to można od razu między
bajki włożyć. Bo to jest nie do odtworzenia. Tak się zastanawiałem,
że może Tołstoj by odtworzył – nastrój po drugiej wojnie
światowej. Nie tylko świat fizycznie zrujnowany czy miejscami
zrównany z ziemią, ale w jakiś sposób ta wojna pokazała nicość
naszego dorobku humanistycznego. Wszystkich sukcesów,
osiągnięć, moralistyki, etyki, wyczucia piękna, wyczucia harmonii.
Wszystko zaczynało się jakby od początku. Mówię o sobie,
może inni byli w lepszej kondycji – ja zaczynałem od początku.
Od niczego. Tak jakbym wyszedł z jaskini.
Ja tak mówię, ale nie wiem, po co mówię. Może ktoś powiedzieć:
gada, żeby gadać, żeby nadać jakąś wagę swemu życiu
czy usprawiedliwić. Otóż pech chce, że ja nie chcę nadawać
wagi swojemu życiu ani swoim poczynaniom. Szukałem wtedy,
jak już wiele razy mówiłem, od czego zacząć, w którą stronę
pójść. Socjalizm – jeszcze nieobciążony jak gdyby lokalnymi
tragediami, jeszcze jako rodzaj spadku po historii, po marzeniu
ludzi o świecie wolności, równości, braterstwa. Zaeksperymentowałem,
przyłączając się z pewnymi oporami do tej wizji
budowy socjalizmu.
Ale już o tym gdzieś mówiłem – że gdybym miał wiedzę biologów,
tobym pewnie zachował się ostrożniej. No bo jednak,
niestety, to trochę i banalne, i przykre: gatunek będzie trwał,
dopóki będą funkcjonowały instynkt przetrwania, instynkt doboru
naturalnego i prawo ewolucji. W momencie kiedy nasz gatunek
stanie się bierny, zginie jako gatunek.
Mówi pan teraz głównie o wnioskach z lektury książki Jak zostać
człowiekiem – przepis ewolucyjny Marcina Ryszkiewicza?
Tak, mówię o dwóch książkach pana profesora: Jak zostać
człowiekiem i 4 miliardy lat. Eseje o ewolucji. I coś jest na rzeczy.
Właściwie cokolwiek by ludzie w historii robili, wszystko się kończyło
rodzajem katastrofy. Przecież ile było różnych inicjatyw, ile
imperiów powstawało, ile ośrodków emanujących kulturą, jakimiś
wyższymi celami, wyższymi ambicjami. Ci ekonomiści teraz,
popisujący się bez przerwy. Tak zwani zwykli ludzie mówią, że
z ekonomią jest tak samo jak z meteorologią, że meteorologia
nie ma wpływu na pogodę i tak samo ekonomia nie ma wpływu
na ekonomię. Tych Nagród Nobla ile już poszło dla ekonomistów,
a cały świat w tej chwili w demonstracjach, wszędzie przeciwko
rządom, wszyscy potrzebują więcej pieniędzy, lepszego życia.
Ale coś chciałem powiedzieć głębokiego i po drodze zapomniałem.
Do czego ja, nieszczęsny, zmierzałem? Patrzę na pana
cyniczny uśmiech i to mnie peszy.
Wie pan, mówiłem o pośpiechu, wewnętrznym, duchowym.
Może mnie się tak wydaje, ale on się rzeczywiście odcisnął na
tym, co robiłem. Tuż po wojnie środowisko literackie gryzło się
tym, że nie ma epiki. Były opowiadania, wspomnienia okupacyjne,
krótkie – a marzono o tym, żeby epika wróciła. Ja w jakiś
sposób też starałem się temu sprostać, na przykład i we Władzy,
i w Dziurze w niebie…
W Dziurze w niebie?
Dziura w niebie to jest taka epika o tematyce młodzieżowej,
tak, odpowiada, w moim przekonaniu, regułom epiki. Ale tam
umieściłem – to jest tylko moja sprawa – dziennik wisielca. I to
był punkt zwrotny w mojej karierze, coś takiego się we mnie
stało, że zacząłem pisać po swojemu.
Ale „po swojemu” też ma ogromne wady. Bo na przykład wychodzi
Wniebowstąpienie, i bardzo bliski mi człowiek, przyjaciel,
czyta i jest wstrząśnięty, przerażony. Mówi: słuchaj, to jest coś na
odcinek w „Expressie”, w gazecie. Po latach pewna pani, aktorka,
pisze w swoich dziennikach o Małej Apokalipsie: przeczytałam,
no i co – no felieton, po prostu felieton. Pan wie, w tych obu reakcjach
jest jakaś racja. Ten w cudzysłowie pośpiech prowadzi
do skrótu, a czytelnik przyzwyczajony jest do klasycznej epiki.
Nie mówiąc już o tym, że kiedyś powieść też była rodzajem
środka medialnego, dostarczała informacji. Balzaka się czytało
po to, żeby zobaczyć, jak ta Francja wygląda. Teraz ta służebność
informacyjna sztuki odpadła, i na przykład malarstwo stać
na abstrakcję, podczas gdy dawniej – malując króla czy królową
albo bitwę – tworzono rodzaj wizualnego dokumentu. I to chyba
dotyczy też w jakiejś mierze literatury. Może nie mam racji, ale
tak mi się wydaje, że w czasie masowości informacji i tylu różnych
możliwości uatrakcyjnienia życia każdego człowieka te
funkcje książek zostały zastąpione przez inne formy kontaktu.
(...)