Rozmowy z ilustratorami.

Kiedy zdecydował pan, że zajmie się ilustracją? To był przypadek czy celowa decyzja?

Józef Wilkoń: Przypadek, aczkolwiek i konieczność. Przyjechałem do Warszawy, po roku urodził się mój syn Piotruś. Trzeba było utrzymywać rodzinę. I doszedłem do wniosku, że jedyną właściwą, skuteczną pracą, jakiej mogę się podjąć, jest ilustrowanie książek. Ta dziedzina wymaga znajomości dobrego rysunku. Na akademii dałem się poznać jako dobry rysownik, no i tuż po akademii, u rodziny w Łańcucie, zacząłem z natury rysować ptaki, zwierzęta domowe. To były takie moje pierwsze propozycje, rozwiązania ilustracyjne. Teczkę z tymi pracami zawiozłem do Naszej Księgarni i Ruchu. W Naszej Księgarni dyrektorem artystycznym był Michał Bylina, a w Ruchu – Marcin Szancer. I jeden, i drugi ogromnie życzliwie przyjęli te moje propozycje, pomogli i wpłynęli na to, że stosunkowo szybko dostałem pierwszą swoją książkę, taką rozmalowaną.

Była to książka dla Naszej Księgarni O kotku, który szukał czarnego mleka.

A w Ruchu od Szancera dostałem Leśny lot i kilka takich książeczek tekturowych w miękkiej oprawie.

Spotkałem się z kilkoma teoriami, dlaczego ilustracja po wojnie tak prężnie się rozwijała. Pierwsza mówi o tym, że po prostu brakowało książek, ponieważ zostały zniszczone w czasie wojny. A druga, że w czasach socrealizmu ilustracja była bezpieczną niszą, w której można było robić to, co się chce.

Józef Wilkoń: Tak. Na pewno podjęto to, bo to się partii również dobrze przyda. Ale nie dotyczyło to tylko nas i naszej sytuacji, bo po wojnie ilustracja dziecięca i książki dla dzieci rozwinęły się gwałtownie na całym świecie. Gdy wyjechałem w 1962 roku na Zachód i próbowałem pracować we Francji i w Niemczech, tam również ilustracja stała się niesłychanie powszechna. Jak grzyby po deszcze powstawały książki dla dzieci. Zarówno komuna, jak i kapitalizm podjęły ten temat jako prestiżowe narzędzie w swojej propagandzie kultury. To było bardzo dobrze widziane, że Polska Ludowa dba o dobro dzieci. Ale na rynku zachodnim działo się masowo to samo. I powstawały całe instytucje jak Biennale Ilustracji w Bratysławie – jedno z najbardziej zasłużonych i słynnych. A jednocześnie targi książki we Frankfurcie nad Menem, i w Bolonii, i w Warszawie. I tam dbano o to, żeby ilustracja dla dzieci kwitła.

Mam jednak wrażenie, że polska ilustracja była bardzo odważna jak na tamte czasy. To wynikała z tego, że partia nie wcinała się w sferę ilustracji dziecięcej i dyrektorzy artystyczni, tacy jak Szancer i Bylina, mieli niepodważalny głos?

Józef Wilkoń: To też. W tym czasie wydawnictwa dysponowały rzeszą niezwykle wykształconych ludzi. Redaktorzy, dyrektorzy artystyczni byli to ludzie na ogół bardzo wykształceni i zainteresowani swoją pracą. To byli nasi sojusznicy. Jeśli mnie albo Stannemu marzyło się, żeby zrobić coś dobrego, to redaktor, który nam zlecał pracę, nie miał nic przeciwko. Co więcej, kojarzył to również ze swoim własnym sukcesem. To było zdumiewające. W tamtych czasach panowała wszechobecna cenzura. I te nasze ilustracje do książek, do czasopism dziecięcych przechodziły również przez cenzurę. Na każdej ilustracji mam stempel i podpis cenzora. Niezależnie od tego, czy tam był kwiatek, czy małe zwierzątko.

Miał pan jakąś dziwną sytuację z cenzurą?

Józef Wilkoń: Miałem jedną rzecz, której nie odrzuciła mi cenzura, tylko wydawnictwo nie przyjęło tej ilustracji. Zrobiłem taką książeczkę Kubiaka List do Warszawy i wśród tych wierszy był wiersz o wyzwoleniu stolicy. Więc ja się trochę wkurwiłem i namalowałem wyzwolenie Warszawy, że ci berlingowcy idą nad tą Wisłą z paroma armatkami, wloką się po prostu wśród zgliszcz i ruin. Takie było wyzwolenie Warszawy. Od razu jednak tam mi powiedziano: „No nie”. To nie przeszło, zrobiłem w tym miejscu inną ilustrację. Nie zdarzyło mi się, żebym pokazał z uniesieniem wkraczające wojsko polskie do Warszawy i witającą je ludność. Ludzi nie było, były puste, zrujnowane ulice.

Czy w czasach, gdy wprowadzał pan taszyzm do ilustracji dla dzieci, była to rzecz nowa, awangardowa jak na polską rzeczywistość? Było to przyjmowane z zaciekawieniem?

Józef Wilkoń: Ogromny wpływ na to, co się wydawało, mieli dyrektorzy artystyczni. W każdym z wydawnictw był taki dyrektor, odpowiedzialny za poziom. Co by nie mówić, to były stanowiska obsadzane przez wybitnych twórców. I taki Szancer albo Bylina, w Iskrach Toepfer, w Czytelniku Samuel Miklaszewski ‒ to byli twórcy. Mieli wpływ na to, co się robiło. I tutaj takiego piętna cenzury zupełnie się nie odczuwało, z natury rzeczy. Chyba, że to były wydania stricte polityczne. Literaci, oczywiście, mieli do czynienia z cenzurą i potem borykali się z ogromnymi problemami, jak Herbert. Natomiast w plastyce cenzura nic nie miała do roboty, chyba że to były plakaty polityczne. Ale ja z takimi rzeczami nie miałem do czynienia, to robił Fangor w tamtym czasie.

Jak wyglądał sam proces współpracy z wydawnictwem? Przynosił pan ilustracje, zbierała się jakaś komisja?

Józef Wilkoń: To się nazywało rada. Rady graficzne odbywały się na ogół raz w tygodniu. Rada składała się z dyrektora artystycznego i grafików pracujących w wydawnictwie oraz redaktorów poszczególnych działów.

Pan był obecny na takiej radzie, czy to się działo bez pańskiego udziału?

Józef Wilkoń: Miałem takie jedno zajście: w Naszej Księgarni pokazywałem swoje oryginały. Tę tekę zrobioną w Łańcucie, o której już panu mówiłem, złożoną z ilustracji zwierząt, ptaków. Przyniosłem ją do Naszej Księgarni i miałem szczęście, że spotkałem na schodach Michała Bylinę, dyrektora artystycznego Naszej Księgarni. Podszedłem do niego, rzucił na mnie okiem. Mówię do niego: „Mam taki album, chciałem panu profesorowi pokazać”. „Proszę bardzo” – odpowiada. Stojąc na korytarzu, przerzucał tę teczkę i do mnie powiedział: „Chodźmy, niech pan idzie za mną”. No i idę za nim, weszliśmy do pracowni graficznej, tam się też właśnie odbywały rady. Wchodzę, Bylina zwraca się do wszystkich uczestników rady i grafika naczelnego, którym był Zbigniew Rychlicki, może i wtedy był też Butenko choć nie sądzę. Pewnie byli Mateusz Gabryś, Julek Makowski, Zdzisław Witwicki.

I Bylina mówi tak: „Obejrzyjcie te prace, ten młody człowiek powinien bardzo szybko zrobić dobrą książkę”. A ja wtedy na to tak: „Oni już to widzieli!” Tak mi się powiedziało, bo byłem zły. Zostawia się telefony, wszyscy mówią „zadzwonimy”, prawią komplementy, a czas ucieka. Piotruś już podrósł i tak dalej. Więc byłem trochę w pozycji przymusowej, zdenerwowany trochę. Bylina się uśmiechnął, przejrzał te moje rzeczy jeszcze raz. I dostałem bardzo szybko pierwszą książkę do namalowania O kotku, który szukał czarnego mleka.