Szlaki człowieka

Podróże drogami świata

Z pradawnej puszczy na Park Avenue

Moja opowieść zaczyna się w miejscu, gdzie inna się kończy,
na rogu Park Avenue, części Upper East Side na Manhattanie.
Ta okolica ma opinię jednej z najdroższych w Stanach Zjednoczonych
i mieszka tam wielu najbogatszych Amerykanów. To
dzielnica pełna portierów w liberiach, błyszczących mosiężnych
poręczy, maleńkich piesków i wind prowadzących tylko do jednego
lub dwóch wystawnych apartamentów, często zajmujących
więcej niż jedno piętro. Mimo to pewnego dnia ciepło przyjęto
tu przybysza noszącego ślady długiej podróży, ze względu na
jego niepospolitą urodę: mahoń, czyli wielki transport drewna
z Ameryki Południowej.
Mahoń, w miarę jak jego dostępność jest trudniejsza, staje
się coraz droższy. Tak jak inne rzadkie bogactwa naturalne – diamenty,
złoto czy ropa – jest przyciągany z rzadko zaludnionych
regionów świata, w których dróg jest bardzo mało, do miejsc
gęsto zamieszkanych i całkowicie pokrytych drogami, gdzie
koncentruje się dobrobyt.
Mieszkanie, do którego miało trafić drewno, było ciekawe
z dwóch powodów. Po pierwsze, należało do bezdzietnej pary
małżeńskiej w średnim wieku, w której żona pochodziła ze
słynnej amerykańskiej dynastii i odziedziczyła sporą część jej
fortuny (jednym z warunków wpuszczenia mnie do środka
było to, że nie ujawnię nazwisk). Mieściło się w budynku zajmowanym
przez elitę bogatych białych Amerykanów, jednym
z tych, w których nie mogą mieszkać celebryci. Dowiedziałem
się, że nawet ze swoim rodowodem właściciele nie zostali zaakceptowani
przez radę mieszkańców, dopóki w tej sprawie
nie zainterweniował jeden z ważniejszych członków rodziny.
Drugą interesującą cechę mieszkania, w którym nowy
mahoń miał zostać wykorzystany w gzymsach, boazeriach,
drzwiach, szafkach i półkach na książki, stanowiła wcześniejsza
aranżacja. Dwupoziomowy apartament był częściowo pomyślany
przez właścicielkę jako miejsce gromadzenia jej bogatej kolekcji
osiemnastowiecznych angielskich mebli, w większości zresztą
wykonanych z mahoniu. A więc nowe drzewo, ścięte głównie
w Brazylii i Peru, miało uzupełniać stare drzewo, które zapewne
dotarło do Anglii z Ameryki Środkowej albo karaibskich wysp,
Kuby czy Jamajki – gdzie przez dwieście pięćdziesiąt lat mahoń
zdążył zniknąć jako towar eksportowy. W kolekcji można było
znaleźć kredensy, sekretarzyki, komody, krzesła, fotele – wszystkie
wykonane z ogromną dbałością o szczegóły i warte w sumie
wiele milionów dolarów. Jednak największą dumą właścicielki
okazały się drzwi zaprojektowane przez Roberta Adama, szkockiego
architekta, który tworzył neoklasycystyczne wystroje
wnętrz definiujące całą epokę. Te drzwi, z grubymi płytami mahoniowej
okleiny na solidnym orzechu, obramowane ozdobną,
ręcznie wyrzeźbioną sztukaterią, zostały osadzone w wejściach
do gabinetów po obu stronach holu i wyglądały, jakby świeciły.
Usłyszałem o tym mieszkaniu, kiedy mój znajomy, Peter,
dostał w nim pracę. Jako rzeźbiarz po studiach na Yale, Peter
zarabiał wtedy, tworząc na zamówienie luksusowe meble i makiety.
Ciągle opowiadał o tłumie rzemieślników pracujących przy
remoncie (do dwudziestu ośmiu naraz, nie licząc „całej armii”
kobiet i mężczyzn, którzy przychodzili, żeby w każdym ukończonym
pokoju pieczołowicie pokrywać drewno politurą), wysokich
kosztach materiału i wymaganiach właścicielki. Kiedy się
okazało, że w nowym marmurowym blacie są drobne pęknięcia,
usuwano go po kawałku; gdy nowa dębowa posadzka została
uznana za niedoskonałą, wymieniono ją w całości – sześćset
metrów kwadratowych.
Niemniej cała ta sytuacja była spełnieniem marzeń twórcy –
całkiem jak w średniowieczu czy renesansie, kiedy pieniądze
mecenasa nigdy się nie kończyły, a nic nie liczyło się bardziej niż
dobrze wykonana robota. Peter uwielbiał pracować w mahoniu,
tak samo jak całe pokolenia jego przodków, poczynając od cieśli
z wyprawy sir Waltera Raleigh do Zachodnich Indii w roku 1595,
używającego tego właśnie drewna do naprawy statku (musiało
minąć sto lat, zanim angielscy rzemieślnicy zaczęli je stosować,
obok orzecha, do tworzenia wyszukanych mebli). Mahoń pięknie
wygląda i jest miły w dotyku; jest mocny, ale łatwy w obróbce,
nie tak twardy jak klon i, wedle słów szefa Petera, Davida
Mortona, „nie rozpieprza narzędzi jak teczyna”. Widoczne na
nim figury, czyli słoje, mogą mieć różne wzory w zależności od
drzewa i sposobu obróbki (czy pnie były piłowane płasko, stycznie
czy promieniście) – Morton pokazał mi bąbelkowaty wzór,
który nazywał „pikowanym”, i inne: „pudding bożonarodzeniowy”
(„taki pikowany, co nie wyszedł”), ptasie oko, tygrysie
prążki i loczki. Nie było też, jak w zwykłej pracy, presji czasu
i stresu, który z niej wynika – właściciele mieli złe doświadczenia
z poprzednim wykonawcą i „doszli do wniosku, że wszystkie
decyzje trzeba podejmować, mając na względzie jakość”.
W oczekiwaniu pomagały im drugi apartament na Manhattanie,
dom w hrabstwie Westchester i posiadłość lub dwie w Kalifornii.
I tak praca trwała i trwała – trzy lata dla Petera i sześć dla Davida
Mortona. Przez ten czas David kupił ponad siedemdziesiąt
metrów sześciennych mahoniu, odpowiednik około siedmiu do
dziesięciu ogromnych drzew. Zaprojektował, stworzył i osadził
na zawiasach pięćdziesiąt sześć solidnych mahoniowych drzwi.
Wymyślił i zbudował masywny, ale zgrabny mahoniowy kombajn
multimedialny (główna wytyczna właścicielki, w całej rozciągłości:
„Żeby nie przynosił wstydu przy mojej kolekcji antyków”).
Umieścił dwadzieścia cztery kilometry sztukaterii: listew przypodłogowych
i gzymsów, faset i szyn do wieszania obrazów.
W trakcie robót cena mahoniu wzrosła niemal czterokrotnie, bo
Brazylia przerwała eksport drewna ze względu na stan środowiska
naturalnego i korupcję wśród urzędników, którzy mieli je
chronić*. David widział, jak dostępny mahoń kurczył się z desek
długich na sześć metrów, grubych na dziesięć i szerokich na
siedemdziesiąt pięć centymetrów, do zdecydowanie mniejszych.
Kiedy zakończono prace, wszystkie meble trafiły na swoje
miejsce, a małżeństwo się wprowadziło, David przyjechał ze swojego
warsztatu w podupadłym miasteczku Kingston nad rzeką
Hudson w stanie Nowy Jork, żeby spotkać się ze mną i z Peterem,
i pokazać nam apartament. Był kwiecień 2007 roku. Zostawił
swoją starzejącą się toyotę matrix kombi w garażu przy Park
Alley, wypełnionym o wiele bardziej wymyślnymi samochodami.
Jego niedawna mecenaska służyła za przewodnika, ale David
znał tu już każdy centymetr. Zademonstrował mi szafki z boazerią
wewnątrz, naszkicował wymyślony przez siebie sposób
na umieszczenie kabli w ozdobnej ramie obrazu i pokazał, ile
framug drzwi i ram okiennych trzyma się tylko dzięki idealnemu
dopasowaniu elementów. Z szacunkiem poruszał się wśród antyków,
które pojawiły się już po jego odejściu, ale nie były mu
obce, bo poznawał je, czytając książki i odwiedzając sklepy oraz
muzea, żeby jego projekty dla klientki były jeszcze lepsze.
Potem przeszliśmy do domu nieopodal, gdzie David dostarczył
niedawno elegancki mahoniowy kredens za osiemdziesiąt
tysięcy dolarów, nad którym jego rzemieślnicy pracowali miesiącami;
widziałem go wcześniej w warsztacie w Kingston. W apartamencie
znajdowały się również rzeźba Giacomettiego i obraz
olejny Diego Rivery. David czuł, że jego mebel świetnie pasuje
do reszty wystroju.
Już na ulicy pokazał mi kilku ulubieńców: dom na Park
Avenue zaprojektowany przez ojca Jacqueline Kennedy Onassis,
budynek z mieszkaniem pełnym dawnej broni palnej, miejsce
naprzeciwko kościoła, gdzie portier go nigdy nie wpuszczał, ale
facet pilnujący windy dla obsługi – zawsze. Chociaż mieszkał
i pracował poza miastem, prawie siedemdziesiąt procent jego
klientów wywodziło się z Gold Coast na Upper East Side, dwadzieścia
procent z Upper West Side („sporo czasu mi zeszło
w Dakocie”1), a jakieś dziesięć procent z Brooklyn Heights. Jego
praca w tej okolicy na razie dobiegła końca, ale miał tu jeszcze
wrócić.
– Wiesz – powiedział, kiedy szliśmy Park Avenue – przez
pierwsze dziesięć czy dwanaście lat w tym mieście nigdy nie
wyszedłem poza Siedemdziesiątą Drugą Ulicę. Bo tu mieszka
tyle pieniędzy.
Ale drzewa przeważnie mieszkają gdzie indziej. Swietenia
macrophylla, mahoniowiec wielkolistny – czyli prawdziwy mahoń,
a nie jakiś tańszy odpowiednik afrykański czy filipiński –
występuje przede wszystkim w lasach deszczowych Ameryki
Południowej. Lwią część ma Brazylia, ale od czasu zakazu eksportu
w 2001 roku największym dostawcą mahoniu jest Peru.
Stany Zjednoczone są jego głównym importerem, a gros drewna
w momencie, gdy piszę te słowa, pochodzi z tej części rozległej
puszczy amazońskiej, która leży w Peru.
Całą wyprawę można zrekonstruować od końca. Aby dotrzeć
do mieszkania na Manhattanie, drewno przybyło ciężarówkami
ze składu w Hanover w stanie Pensylwania, należącego
do jednej z największych firm importujących drewno z Peru,
TB M Hardwoods (druga to Bozovich Timber Products, działająca
w Evergreen w Alabamie i w Limie). Deski, niedokładnie
wycięte w prostych tartakach w puszczy, docierają w różnych
kształtach i rozmiarach. Najpierw zostają umieszczone w suszarniach
(czas, który deska musi spędzić w suszarni, zależy
od jej grubości – jeśli to dwa centymetry, suszenie trwa tydzień,
a jeśli osiem centymetrów – trzy miesiące). Następnie są piłowane,
nie po to, żeby wszystkie wyglądały tak samo, tylko po
to, żeby były równe (mahoniowe deski, w przeciwieństwie do
sosnowych, które można kupić w sklepie, rzadko sprzedaje się
w standardowych wymiarach: przycinanie ich oznaczałoby
marnowanie drewna). Potem są dzielone ze względu na jakość.
David Morton kupował do urządzenia nowojorskiego mieszkania
tyle mahoniu najwyższej jakości, że TB M Hardwoods
zgodziło się na specjalny układ, żeby mógł wybierać właśnie
te deski, których potrzebował.
Hugh Reitz, szef działu importowego firmy, powiedział, że
klienci kupujący drewno na potrzeby pojedynczego projektu to
rzadkość; większość nabywców to dystrybutorzy. Ponad połowa
mahoniu kupowanego przez Reitza trafia do warsztatów produkujących
elementy wystroju wnętrz – zakładów zatrudniających
dziesięć–dwadzieścia osób wykonujących „pracę z najwyższej
półki”, gdzie powstają drzwi, oparcia do krzeseł i sztukaterie
dla bogatych klientów indywidualnych albo dla uczelni i korporacji.
Ważnymi odbiorcami mahoniu są też wytwórcy gitar
elektrycznych i akustycznych. Co ciekawe, meble ze Swietenia
macrophylla to dziś mniej niż dziesięć procent rynku; w ostatnich
latach producenci mebli i trumien przestawili się na tańszy
afrykański mahoń (Khaya spp.).
Na amerykańskich autostradach drewno przemieszcza się
szybko – Reitz odbiera swoje z Baltimore kilka godzin po zakończeniu
formalności celnych, a dostarczenie go do odbiorcy na
wschodzie Stanów Zjednoczonych rzadko zajmuje więcej niż
dzień lub dwa. Mahoń szybko pokonuje również ocean, płynąc
dwa tygodnie kontenerowcem z peruwiańskiego portu Callao,
na przemysłowych przedmieściach Limy, do większości amerykańskich
portów, a nawet krócej, kiedy ma trafić na zachodnie
wybrzeże i nie musi przechodzić przez Kanał Panamski.
Transport przez Peru jest o wiele trudniejszy. Problemem
są drogi, w górach i w dżungli. Łatwo jest poruszać się na linii
północ–południe, wzdłuż południowoamerykańskiego wybrzeża
Pacyfiku – Autostrada Panamerykańska istnieje już od
lat. Jednak linia wschód–zachód to zupełnie inna sprawa. Jak
przez Kolumbię, Ekwador, Boliwię, Chile i Argentynę, tak przez
Peru przebiegają łańcuchy górskie Andów, z północy na południe.
Andy, w wielu miejscach o wiele wyższe niż Góry Skaliste,
są dla transportu ogromną przeszkodą. Mahoń i puszcza są po
wschodniej stronie gór, a więc z definicji trudno do nich dotrzeć.
Podczas gdy Brazylia szybko rozwija swój region Amazonki,
zmieniając lasy deszczowe w pola soi i pastwiska dla bydła, Peru
zrobiło u siebie stosunkowo niewiele. Co prawda duży fragment
dorzecza Amazonki przekształciło w rezerwat, próbując chronić
miejscową ludność i zadziwiającą bioróżnorodność, niestety (dla
tej słusznej sprawy), tamtejsze lasy zawierają również ostatnie
ważne zasoby mahoniowca wielkolistnego.
Pojawiają się plany zmiany sytuacji transportowej na linii
wschód–zachód – i tak jest od lat. Peruwiańczycy rozumieją korzyści
gospodarcze, które może przynieść integracja regionalna,
a pomysł połączenia drogowego z Brazylią, głównym zagłębiem
gospodarczym regionu, jest ich marzeniem od bardzo dawna.
„Międzyoceaniczna” autostrada tak długo już istnieje tylko na
deskach kreślarskich, że cały projekt stał się czymś w rodzaju
świętego Graala – nikt nie liczy, że dożyje jego urzeczywistnienia.
W skład Autostrady Panamerykańskiej wchodzi więcej niż
jeden szlak; na podobnej zasadzie powstaje kilka autostrad
„międzyoceanicznych”, i to nie tylko w Peru. W Peru są trzy lub
cztery, w Boliwii chyba ze trzy, a w Ekwadorze co najmniej dwie.
Wszystkie są podporządkowane idei połączenia z brazylijską
autostradą (czyli z drogą do Atlantyku), która już istnieje. Brazylia
ma zaawansowaną infrastrukturę drogową i zależałoby
jej na szlaku przechodzącym przez Andy – oszczędziłoby to
brazylijskim eksporterom konieczności transportu wokół Przylądka
Dobrej Nadziei albo przez Kanał Panamski soi, wołowiny
i innych towarów wysyłanych do Azji i otwarłoby rynki zachodniego
wybrzeża Ameryki Południowej na brazylijskie produkty.
Najbardziej prawdopodobny szlak rozpoczynałby się w Limie/
Callao, wspinałby się do Cuzco w Andach, po czym schodziłby
do Puerto Maldonado w lesie deszczowym, a stamtąd kierowałby
się do miasta Assis na granicy brazylijskiej, w departamencie
Acre. Puerto Maldonado jest stolicą peruwiańskiej strefy produkcji
mahoniu, gdzie drwale głośno domagają się budowy drogi.
Podążając za drewnem z powrotem do jego źródła, można by
lepiej zrozumieć nadzieję, jaką projektowana droga daje gospodarce
biednego kraju, ale i zagrożenie dla dziewiczej puszczy.
Przy okazji był to świetny sposób na zobaczenie Peru.
(...)