Świt

O świcie ziemia jest pusta. Trakt biegnie przez jezioro po moście
ze srebrzystego granitu, a w oddali, na bladym tle własnego
odbicia, lśni świątynia. Światło jest czyste i nieruchome. Świątynne
odgłosy ucichły, cisza wzmacnia pustkę – sztuczne jezioro,
świątynię, most – jak kształty dawno zapomnianej ceremonii.
Po potrójnym tarasie wspinam się do świątyni położonej
nieopodal ciemnej góry, po horyzont porośniętej wiekowymi
drzewami. Moje kroki na schodach brzmią cicho. Nowy kamień
i stare drzewa wprowadzają w umyśle łagodny zamęt. Gdzieś
w lesie nade mną, wśród tysiącletnich cyprysów, znajduje się
grób cesarza Huangdi (Żółtego Cesarza), mitycznego protoplasty
Chińczyków.
Po dziedzińcu świątynnym spaceruje grupka pielgrzymów,
na straganach pod żółtymi markizami sprzedawcy oferują żółte
róże. Cisza jest gęsta od cieni. Cyprysy, które dokonały inwazji
na teren świątyni, stoją szare i wiekowe, jakby zamieniały się
w kamień. Uważa się, że jeden z cyprysów posadził sam Huangdi;
na innym wielki cesarz Wudi, założyciel świątyni, dwa
tysiące lat temu wieszał zbroję przed modlitwą.
Pielgrzymi robią sobie zdjęcia. Pozują z marsowymi minami,
czerpiąc prestiż z magii tego miejsca. Tutaj ich przeszłość
staje się święta. Słychać tylko szmer bambusów i ciche rozmowy
gości. W tej świątyni składają hołd własnemu dziedzictwu, wyrażają
dumę z miejsca zajmowanego w świecie. Przecież cesarz
Huangdi wynalazł cywilizację. To on powołał do życia Chiny
i mądrość.
Kobieta wpatruje się w głaz z odciśniętymi dwoma wielkimi
śladami stóp. Dziewczęca, drobna, podskakuje na widok
cudzoziemca. Cudzoziemcy tu nie przychodzą – kobieta śmieje
się przez palce – przeprasza. Potem wyjaśnia, że ślady w kamieniu
zostawił Huangdi.
– Chyba nie naprawdę?
– O, tak. Jedna z jego konkubin posługiwała się nimi przy
wyrobie butów. On wynalazł buty.
Po chwili zbliżamy się do wyrytych w kamieniu imion dawnych
cesarzy, a na końcu dziedzińca docieramy do sali założyciela
ludzkiej cywilizacji. Na ołtarzu płoną świece, dymią kadzidła,
leżą sterty plastikowych owoców. Kiedy zwracam się do kobiety,
patrzy mi szczerze w oczy. Huangdi wynalazł pismo, muzykę
i matematykę, wyjaśnia. Wynalazł jedwab. Wtedy zaczęła się
historia. Ludzie przychodzą tu od pokoleń.
– Teraz przyszedł także pan. Pracuje pan dla rządu? – Jej
wzrok ześlizguje się na moje znoszone spodnie i zakurzone sportowe
buty. – Jest pan nauczycielem?
– Tak – kłamię. Oto rozwija się nowa tożsamość: nauczyciel
lubiący historię, którego rodzina została w ojczyźnie. Chcę
podróżować niepytany.
– To dlatego mówi pan po mandaryńsku – odpowiada kobieta
(chociaż mówię słabo, prawie bez intonacji). – Dokąd pan
jedzie?
W pierwszej chwili chcę powiedzieć, że do Turcji, nad Morze
Śródziemne, ale wydaje się to niedorzeczne. Słyszę własny głos:
– Jedwabnym Szlakiem na północny zachód, do Kaszgaru.
– Już to brzmi dostatecznie osobliwie. Kobieta uśmiecha
się nerwowo. Czuje, że posunęła się za daleko, więc milknie.
Niewypowiedziane pytanie: „Po co pan jedzie?”, zbiera się między
jej oczami w kształcie ledwo dostrzegalnej zdumionej lilii.
W Chinach rzadko pada pytanie: „po co?”. Jest zbyt wścibskie,
zbyt dociekliwe. Idziemy w milczeniu.
Niekiedy podróż rodzi się z nadziei i instynktu, z pewności,
która uderza do głowy, kiedy wodzisz palcem po mapie:
Tak, tutaj i tutaj… jeszcze tu. Tędy biegną zakończenia nerwowe
świata…
Sto powodów przynagla cię do podróży. Jedziesz, aby poznać
konkretne osoby, zaludnić pustą mapę. Żywisz przekonanie,
że tam bije serce świata. Jedziesz, by spotkać się z proteuszowymi
kształtami wiary. Jedziesz, bo wciąż jesteś młody, żądny
wrażeń, chrzęstu piachu pod butami; jedziesz, ponieważ jesteś
stary i musisz coś pojąć, zanim będzie za późno. Jedziesz zobaczyć,
co się wydarzy.
Podróż Jedwabnym Szlakiem przypomina jednak pogoń
za duchem. Szlak wiedzie przez serce Azji, ale oficjalnie zniknął,
pozostawiając siatkę niepokoju: fałszywe granice, ludy
nieuwzględnione na żadnych mapach. Wszędzie, gdzie się znajdziesz,
droga rozwidla się i błądzi. To nie jest pojedyncza droga,
ale wiele dróg, cała sieć wyborów. Moja trasa liczy ponad
jedenaście tysięcy kilometrów i miejscami jest niebezpieczna.
Ale w świątyni cesarza Huangdi wzrok kobiety powędrował
na północ.
– Pochowano go tam, na górze – mówi. – Napisano, że
kiedy cesarz szybował do nieba, ludzie chwycili go za ubranie
i próbowali zatrzymać. Niektórzy twierdzą, że tam pochowano
tylko jego strój, ale według mnie to nieprawda. – Kobieta mówi
cicho, z nutką niewyjaśnionego smutku. – Grób jest bardzo mały,
inny niż groby późniejszych cesarzy. W tamtych czasach życie
było chyba prostsze.
Jeszcze przez minutę idziemy pod świątynnymi okapami.
Nagle ciszę przerywa łoskot młotów pneumatycznych i jęk ciężarówek.
– Budują nową świątynię – mówi kobieta. – Na święta i konferencje.
Ta jest za mała. Nowa pomieści pięć tysięcy osób.
Później patrzę z góry na plac budowy. Wyobrażam sobie
łagodne, niezmienne chińskie pawilony świątynne, wyrastające
z bladego granitu. To miejsce, Huangdi Ling, jest oddalone
zaledwie sto sześćdziesiąt kilometrów na północ od współczesnego
Xi’an, ale leży zatopione w innym czasie, w erozji i nędzy.
Kto tu przyjedzie?
Cała okolica odradza się jako narodowe miejsce kultu,
a w starszej świątyni pełno jest już steli pamiątkowych, ofiarowanych
„ojcu narodu” przez chińskich przywódców. Oto kamień
z kaligrafią Sun Jat‑sena
z 1912 roku oraz Czang Kaj‑szeka,jak
można się było spodziewać, dość toporną; jest stela od Mao
Zedonga, który później potępił Huangdi jako feudała, a także
Deng Xiaopinga i znienawidzonego Li Penga.
Kiedy wejdziesz wyżej, ścieżką wijącą się wśród cyprysów,
łoskot budowy zamiera. Z oddali dobiega stukanie dzięcioła,
ludzkie głosy niosą się echem i cichną. Gdzieniegdzie drogę
znaczą żółte flagi na bambusowych tyczkach. Stopniowo cofasz
się w czasie. Niedaleko szczytu droga przechodzi w kamienne
schody, a drzewa przybierają fantastyczne kształty, poskręcane
jak lizaki albo rozdarte wzdłuż błękitnych żył. Tutaj nawet
największy mandaryn, nawet sam cesarz wysiadał z lektyki i do
mauzoleum dochodził pieszo.
Prawie wszystkie odkrycia – od muzyki po kalendarz – przypisuje
się cesarzowi Huangdi. Władca ów rządził przez sto lat do
2597 roku przed naszą erą, po czym wzbił się do nieba na smoku.
To on ustanowił święto ziemi i jedwabiu. Rządzący po nim cesarze
inaugurowali rok, orząc rytualną bruzdę, a ich małżonki
składały w ofierze kokony i liście morwy na ołtarzu Lei‑tsu,
Pani Jedwabników.
Zgodnie z legendą Lei‑tsu odkryła jedwab. Spacerując
po ogrodzie, zauważyła dziwnego robaka zjadającego liście
morwy. Przez kilka dni cesarzowa patrzyła, jak robak owija
się w złocistą siateczkę i przyszło jej na myśl, że to dusza jednego
z przodków. Ujrzawszy, jak robak się chowa, pomyślała,
że umarł, ale po pewnym czasie z kokonu wyleciała odrodzona
ćma. Zaciekawiona cesarzowa zaczęła się bawić maleńkim
pękniętym całunem, aż niechcący wrzuciła go do herbaty. Pociągnąwszy
za zmiękczone włókno, zaczęła je rozwijać, aż ze
zdumieniem ujrzała długą, lśniącą nić jedwabną. Z czasem
Lei‑tsu została nauczycielką tkania jedwabiu i hodowli tajemniczych
robaków. Po śmierci uznano ją za boginię i umieszczono
na nieboskłonie w domu Skorpiona w gwiazdozbiorze
Jedwabnego Domu.
W końcu docierasz na szczyt, nazywany przez starożytnych
górą Qiao. Przez drzewa sączy się światło i kadzidlany dym. Ludzie
składają tu ofiary od VIII wieku przed naszą erą, a cesarz
Wudi kazał wybudować platformę do modlitw, która dzisiaj
pomału niszczeje. Kotły wielkości betoniarek są pełne kadzideł,
a zawieszona na sznurze kłoda uderza w gigantyczny dzwon,
którego dźwięk wstrząsa lasami.
Za surowym murem, niemal całkowicie zasłoniętym przez
cyprysy, wznosi się kopiec pogrzebowy cesarza Huangdi. Kopiec
ma zaledwie cztery metry wysokości i jest zarośnięty krzakami.
Ostrożnie okrążasz go ubitą ścieżką. Na steli pogrzebowej zatkniętej
przed kopcem widnieje napis: „Jeździec na smoku na
górze Qiao”. Mimo to zastanawiasz się, jak naprawdę umarł
i kim był. Część historyków uważa, że smok to wspomnienie
po meteorycie, którego upadek przypieczętował koniec cesarza.
Resztki meteorytu odkryto nieopodal.
W miarę jak wędrujesz podnóżem gór, tajemnica się pogłębia.
Okoliczne jałowe wzgórza nie należą do klasycznych Chin,
ale do surowszego świata. W tym miejscu prowincja Shanxi wysuwa
się w kierunku Mongolii. Tym korytarzem barbarzyńskie
plemiona Hunów, Turków i Mongołów zapuszczały się na południe,
w głąb Chin, ku rojnym miastom nad Huang He. Dawniejsze,
dokładniejsze historie mówią o cesarzu Huangdi jako o ich
poprzedniku, wodzu klanu, który najechał z północnego zachodu
i zjednoczył napotkane ludy. Jakby próbując unieruchomić
w historii ten zalew nomadów, już w XI wieku mędrcy zaczęli
nazywać zdobywcę swoim przodkiem. Cesarz przejął żółtą barwę
gleby z głębi Chin, gdzie niesiony wiatrem less z północnych
pustyń osadza się na żyznych polach. Ziemia barbarzyńców była
czarna lub czerwona, biel zaś stanowiła kolor śmierci i Zachodu.
Serce świata miało barwę żółtą.
Z mętlikiem w głowie zawracam do grobu. Nagle ten kopiec
przestaje się jawić jako zabytek złotego wieku, lecz staje się
prymitywnym kurhanem wodza nomadów. Ojciec Chin wcale
nie był Chińczykiem.
Pani Jedwabników również znika z kart znanej historii.
Sztuka wytwarzania jedwabiu rozprzestrzeniła się wzdłuż chińskich
rzek wiele lat przed nią. Ponad sześć tysięcy lat temu
mieszkaniec wioski neolitycznej wyrył jedwabnika na kubku
z kości słoniowej, archeolodzy wykopali też kokon rozłupany
ludzką ręką. Jedwab z końca trzeciego tysiąclecia przed naszą
erą znaleziono w ruinach miasta w Turkmenistanie, a podczas
prac wykopaliskowych na wczesnych stanowiskach odkryto
narzędzia przędzarskie, a nawet jedwabne wstążki farbowane
na czerwono.
Na leśnej polanie przy platformie modlitewnej jeden z pracowników
wyciąga do mnie rękę po pieniądze, z nadzieją, że
sprzeda mi kadzidło. Pod wpływem kaprysu wybieram jednak
inną formę ofiary. Pomalowaną kłodą – porusza się szybciej i jest
cięższa, niż się spodziewałem – uderzam w wiszący dzwon. Wibrujący
dźwięk rozchodzi się po ciemnej polanie. Jeszcze długo
po tym, jak puściłem kłodę, dźwięk dudni nad platformą, lasem
i grobem niby melancholijna, w niejasny sposób niepokojąca
wieść. Pielgrzymi odwracają głowy i patrzą. Dźwięk jest bardziej
przenikliwy od wszelkich kadzideł i świec.
(...)