Morze Wewnętrzne

Donald Richie

Morze Wewnętrzne

fragment

„Co myślisz o Japonii?” To pierwsze, najważniejsze pytanie, jakie pada. Od niego zaczyna się każda znajomość, każda przyjaźń, każdy romans: Nihon wa do omoimasu ka?

Jak odpowiadać? Sądzę, że najuczciwiej byłoby powiedzieć: tutaj lubię siebie. Są miejsca, jak Kalkuta, gdzie możemy zacząć się nienawidzić. Nie wiedziałem, że jestem zdolny usuwać kopniakami dzieci z drogi, zaatakować kalekę, przywdziać maskę pogardy na widok nędzy, która jest tak straszna, że sprawia niemal wrażenie teatralnej dekoracji. A wszystko to z czystego przerażenia.

Wraz z większością moich zamożniejszych braci z Zachodu wierzyłem, że bezinteresowna uprzejmość, zaufanie, przyjaźń, a nawet miłość są czymś koniecznym. Nigdy nie przyszło mi do głowy, że są luksusem, dopóki nie przekonałem się o tym w Indiach. Te atrybuty – duma człowieka Zachodu – to tylko nasz ekwipunek, jak dobrze skrojona odzież. Można ich nie mieć. Można być nagim nędzarzem. Mówiąc ściślej, mogłem nim być ja.

Japonia, cierpiąca niekiedy taką samą nędzę jak Indie, znalazła inne rozwiązanie. Japończykom nie wystarczyło chodzenie nago. Stworzyli kulturę częściowo skrywającą nieprzyjemną rzeczywistość. Powodzi, tajfunów, trzęsień ziemi czy kryzysów finansowych zataić nie można, więc traktowane są jak zrządzenie losu i dopust boży. Tak właśnie, przynajmniej na początku, Japończycy patrzyli na bomby zrzucone na Hiroszimę i Nagasaki – i takie właśnie podejście do niespodziewanego zła tłumaczy na pozór pesymistyczne powiedzenie, które wszyscy Japończycy mają stale na ustach: shikata ga nai, nie da się nic zrobić. Na pozór, bo w rzeczywistości jest ono wyrazem nadziei. Nie możemy nic zrobić, ale przynajmniej oczyścimy umysł, rozumiejąc, że nie zdarzy się potem nic gorszego.

Japończycy zachowują pozory. Nawet biedniejsi ubierają się względnie dobrze. Noszą na co dzień swój najlepszy garnitur lub suknię. Zachód potępiał to w chwilach przerostu hipo­kryzji. ­Zachowywanie pozorów to obłuda. Ale wiara w to oznacza zlekceważenie wielkiej prawdy, którą zna cała Azja – pozory to jedyna rzeczywistość. Noszenie na co dzień najlepszego garnituru znamionuje szacunek do siebie samego, lecz co ważniejsze, okreś­la rzeczywistość, którą dla siebie wybraliśmy. Kto wygląda i zachowuje się jak dana osoba, ten nią po prostu jest.

Ta prawda – tak prosta, tak elementarna – umykała Zachodowi przez stulecia. Zarówno księża, jak i psychiatrzy – rzadko w czym aż tak zgodni – piętnowali ją jednym głosem, jedni odnajdując w niej zarzewie wolności, drudzy zaś tropiąc zalążki anarchii. Jednak zdrowy rozsądek, do którego sprowadzają praktycznie wszystkie transcendentalne wartości Japończyków, wskazuje prawdę. Jedyna recepta na zamożność to wyglądać i zachowywać się jak człowiek zamożny. Jedyny sposób, by wyjść z emocjonalnego dołu, to potrząsnąć głową i pomyśleć o czymś innym. Stajemy się w najlepszym możliwym przybliżeniu tym, czym – jak myślimy – powinniśmy i chcemy być.

Japończyk jest więc wolny od własnej historii z prostej przyczyny – to, że był określoną osobą, nie oznacza wcale, że musi nią być nadal. Być może ten rodzaj swobody pozwala Japończykowi przykładać tak wielką wagę do historii, wyciągać z niej wnioski, bawić się nią, gdyż nie jest ona w stanie sterować jego działaniami ani powstrzymać przed czym­kolwiek, co chce zrobić.

Z tych samych powodów nie musi ukrywać starannie przed samym sobą ponurej rzeczywistości. Samobójstwa, morderstwa, obłęd i setki rodzajów śmierci – wszystko to istnieje, ale nie ma potrzeby ani tego podkreślać, ani negować. Japonia wydaje się idealnym kompromisem między Indiami wystawiającymi na pokaz rany a Zachodem, który otwarte, ropiejące rany kryje bandażem. Japończyk nie wypiera się niczego, zarazem niewiele ukrywa.

Dlatego umysł Japończyka przypominał mi zawsze japoński ogród, miejsce w oczywisty sposób stworzone przez naturę, lecz równie jawnie urządzone przez człowieka. Brak tu nijakości natury poskromionej, którą widzimy w zachodnich ogrodach, ale brak też przytłaczającej grozy dżungli. To dzikość, ale nie ­chaos. Jest tam wiele ścieżek, które dziwacznie kluczą i zawracają, poprowadzone zupełnie inaczej niż wielkie aleje zachodnich parków z tej przyczyny, że Japończyk śledzi i stara się zachować naturalne ukształtowanie terenu.

To właśnie sprawia, że lubimy tu siebie. Jesteśmy pod każdym względem bliżsi natury, a natura jest też naszą naturą. Jedno­cześnie nie gubimy się w tym, co naturalne, bo jesteśmy tylko jej częścią. Japonia to dobre miejsce do życia dla obcokrajowca.

Jednak nie dla każdego. Możesz ją pokochać lub znienawidzić. Jak Lafcadio Hearn westchnąć i przynajmniej na trochę przytulić do serca lub jak Bernard Shaw, któremu to miejsce mocno dało w kość, zapomnieć o dobrych manierach i odmówić zdjęcia butów, wchodząc na tatami. Lubią ją pisarze tacy jak Somerset Maugham i James Michener, nie lubią zaś tacy jak Aldous Huxley i Christopher Isherwood.

Prawdą jest też, że wybitnym zachodnim umysłom Japo­nia rzadko przypada do gustu. Może jest krajem zbyt przyjemnym, skłonnym do niewielu skrajności, które kojarzymy z wielkością. Jest to też, oczywiście, miejsce nieatrakcyjne dla oryginalnych umysłów. Jest nie tylko na swój sposób zbyt uspokajająca. To także kraj, który umiał zawrzeć rozejm, a nawet wstrzymać wielką wojnę między aspiracjami a rzeczywistością, choć przecież napięcie między nimi zawsze popychało wielkich pisarzy do tych chwalebnych zmagań.

Być może to jeden z powodów, dla których Japończycy nie mieli szczególnie żywej ani nawet znaczącej literatury, w każdym razie takiej, jaką tworzyli wielcy badacze ludzkiej duszy – Szekspir, Cervantes, Tołstoj, Dostojewski, Conrad i Melville.

Lecz ja mam inne usposobienie. Wolę Fieldinga i Jane Aus­ten, Turgieniewa i Czechowa. Lubię też Sōsekiego Natsumego i Tanizakiego, Kafū Nagaiego i Kawabatę. Przemawia do mnie nie tyle kultura tych pisarzy, ile ich mądrość i – co może ważniejsze – sposób jej przekazywania. Wiedzą oni, że tylko pozory kryją prawdziwą rzeczywistość. Jane Austen słusznie pominęła wojny napoleońskie. Nie należały do jej świata, bo w jej świecie stworzyły niewiele pozorów. Dlatego może i ona, i inni, z którymi ją porównałem, nie musieli opowiadać. Zado­walali się pokazywaniem. Naturalne życie, które wiedli i opisywali, było – chcieli tego czy nie – nieodłączną częścią ich samych, co dawało im swobodę taktu i ironii.

To powiedziawszy, wolno oczekiwać, że ze wszystkich autorów wybierze Japończyk Jane Austen, szanując zarazem własnych mistrzów. Ale to nieprawda. Największy zachwyt budzi cięższy rosyjski kaliber (prócz Turgieniewa) i Szekspir, cokolwiek z niego rozumieją, choć Cervantesa przyswajają z bezpiecznego dystansu Człowieka z La Manchy. Upodobanie Japończyków do duchowości jest niezaprzeczalne. Wątpię jednak bardzo, by ta ich predylekcja do czegokolwiek prowadziła.

Japończyk, który chce dać jej upust, najczęściej przeczyta Idiotę, pójdzie na daleką, samotną wyprawę lub wespnie się solo na dogodną górę. Jednak myśli zbyt pragmatycznie, zbyt empirycznie, zbyt zdroworozsądkowo, by długo oddawać się takim ekscesom. Narkotyki, będące współczesnym odpowiednikiem lektury Byrona, lub samotna wędrówka po pradawnych polanach nie stałyby się, jak sądzę, narodową rozrywką w tej mało romantycznej krainie, nawet gdyby policja porzuciła uporczywe próby wykorzenienia najmniejszych tego ­przejawów. Japończyk nie uzależnia się, bo nie jest gotów zamienić realności na sztuczną rzeczywistość permanent­nego upojenia.

Japończycy tkwią obiema nogami w tu i teraz, co niewątpliwie ich ogranicza. Na tej samej zasadzie wiedzą, jak przetrwać sporadyczne trzęsienia ziemi i powodzie na zawsze przeludnionym archipelagu, między innymi dlatego, że codziennie, zawsze, przygotowani są na najgorsze. Jeśli najgorsze nie nastąpiło, mogą uznać dzień za udany. Nigdy nie mogłem zrozumieć, dlaczego Seneka nie jest tam naj­lepiej sprzedającym się autorem. Jego stoickie rady znalazłyby, jak sądzę, sto milionów par wdzięcznych uszu. Nie bój się przyszłości, w najgorszym razie umrzesz; jeśli nie umarłeś, znaczy: nie było tak źle. Zdawałoby się, że te myśli – jakże azjatyc­kie – spotkają się w Japonii z życzliwym przyjęciem.

Nie jest tak głównie dlatego, że Japończycy – odbiegający pod tym względem od Hindusów i Chińczyków – nie są samoświadomi, chyba że w najprostszym, najbardziej społecznym sensie. Nie są w sensie dosłownym świadomi swego ja i w sensie dosłownym nie mają ani trochę tej części świadomości, którą nazywamy sumieniem – bólu i dumy człowieka Zachodu. Miała zapewne rację Ruth Benedict, twierdząc, że w Japonii jest aż nadto publicznego wstydu i ani cienia osobistej winy. Nie ma przestępstwa, dopóki sprawca nie został ujęty. Nic nie jest złe prócz porażki – lecz nawet wtedy jest zawsze poczucie shikata ga nai, do którego można się odwołać.

Łatwo sobie wyobrazić, co pomyślałby o tym miejscu ktoś taki jak Dostojewski albo Melville. Konflikt nadający zachodniemu życiu cały sens tu zwyczajnie nie istnieje. Nie został rozwiązany ani ukryty. Nie istnieje całkiem dosłownie, nikomu nie przyszedł do głowy. Jego tajemniczy powab może nie umknąć Japończykowi, który wyniósł choć trochę z lektury Zbrodni i kary. Jeśli jednak idea wielkiej literatury nie zawładnęła nim do tego stopnia, że przestał myśleć, zacznie, jak sądzę, zastanawiać się przede wszystkim, o co chodzi z tym Raskolnikowem, po co cały ten szum, skoro nikt oprócz niego nie wie o zbrodni i nikt by się nie dowiedział, gdyby trzymał język za zębami.

Przyjemniej byłoby wyobrazić sobie, co pomyśleliby o Japonii Henry Fielding i Jane Austen. Oboje wyrażaliby się o niej krytycznie. On, śmiejąc się, obnażałby najjaskrawsze niekonsekwencje, ona zaś, z ciepłą, acz uszczypliwą ironią, wskazywałaby liczne rozbieżności między intencjami a rzeczywistością. On polubiłby tak do niego podobnego Saikaku Iharę, a ona spędzałaby popołudnia na lekturze Sei Shōnagon, czerpiąc z niej czystą przyjemność.

Aby więc odpowiedzieć na wieczne pytanie – Japonia pozwala mi lubić siebie samego, bo jest w zgodzie ze mną, a ja z nią. Co więcej, pozwala mi być wolnym. Stawia mi skąpe wymagania – bo w oczach Japończyków uchodzę za zbyt obcego, wyróżnionego karnacją, kolorem oczu i włosów – dzięki czemu staję się wolny. Staję się samowystarczalną, jedno­osobową społecznością skazaną na wieczne odróżnienie od całego jej otoczenia. Gwarantujemy sobie, po części wzajemnie, elementarną akceptację. Zaś elementarne różnice pozwalają mi uświadomić sobie ostatecznie, że tak naprawdę człowiek odpowiada tylko przed samym sobą.

Lecz ta właśnie wartość jest dziś zagrożona. Za dziesięć lat pójdzie w niepamięć japońskie poczucie odrębności, a wraz z nim większość tego, co w nim szowinistyczne, zaściankowe i na pewno ksenofobiczne – odejdą inne cenne japońskie wartości. „Jeden świat” to naprawdę ponura perspektywa. Chciałbym cieszyć się naszymi odrębnościami tak długo, jak to możliwe. Moja wyprawa może trącić romantyzmem, ale to nie donkiszoteria. Świat, którego szukam, nadal istnieje. Trochę go znam, mieszkałem w przeobrażającym się Tokio, gdzie – nawet tam – przetrwała miła, przyjazna przybyszom Japonia. Martwię się zarazem o tę drugą Japonię, tę, której już nie ma. Ona musiała gdzieś tam przetrwać.

Szukam prawdziwych Japończyków, pierwotnego wzorca. Ur­‑Nihonjin. Nie odstręczą mnie wątpliwości, obawy ani skądinąd uzasadnione spostrzeżenia, jak nieoficjalna opinia jednego z najpopularniejszych piszących o Japonii autorów – że dusza Japończyka jest jak serce cebuli, obierasz ją, warstwę po warstwie, w nadziei, że coś znajdziesz, obierasz dalej, wreszcie sięgasz środka, serca, i co… cebula nie ma serca.

Myślę, że gdzieś ich znajdę, gdzieś nad tym morzem. Ludzi, jakimi Japończycy powinni być, takich, jakimi byli kiedyś.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.