Daleko

Buddyjskie Królestwo Mustangu

Nie wiedziałam, że takie miejsce istnieje. Gdy usłyszałam jego nazwę, myślałam, że chodzi o zdziczałego amerykańskiego konia lub o uosabiającego wolność i młodzieńczy brak ograniczeń legendarnego forda. Nawet wtedy gdy po raz pierwszy stałam na małym, wysokogórskim lotnisku u stóp Annapurny i Dhaulagiri, olśniona widokiem widzianych z bliska ośnieżonych szczytów himalajskiej grani, wciąż nie miałam świadomości, że po dwudziestoparominutowym locie z Pokhary, nepalskiego Zakopanego, znalazłam się oto na rubieżach dawnego królestwa, równie starego co jego tybetański sąsiad. O państwie rządzonym przez dalajlamów słyszeli jednak wszyscy, o Mustangu zaś niewielu.

Tybet, oprócz tego, że powszechnie znany, jest także wielki, a Mustang, ukryty przed światem w dolinie ciągnącej się najgłębszym wąwozem świata w stronę granicy z Chinami – maleńki. Jak niewidoczny odcisk na potężnym cielsku Azji. Jego powierzchnia zajmuje 3753 kilometry kwadratowe, na mapie w dużej skali to nie więcej niż główka pineski. To prawda, że istnieją miejsca jeszcze mniejsze, jak na przykład Luksemburg albo Watykan, o których opowiadając, można przy okazji opowiedzieć historię całego świata. Ale nie o Mustangu, który nigdy w żaden szczególny sposób nie wpłynął na jego losy. Z wyjątkiem jednego, krótkotrwałego i zakwalifikowanego jako ściśle tajny epizodu nie uczestniczył w wielkiej polityce ani nie toczył wojen, których skutki sięgałyby dalej niż jego najbliższe sąsiedztwo. Nie wymyślono tam żadnego wynalazku, jak również nie wywodził się stamtąd ani jeden „wielki człowiek”, który swoimi dokonaniami zmieniłby losy ludzkości.

Mustang, przez całe stulecia odgrodzony najwyższymi górami świata od południa i nieprzyjazną Wyżyną Tybetańską od północy, uparcie tkwił w izolacji. Równie długo jego terytorium było białą plamą na mapach. Mieszkańcom tych ziem nie były potrzebne. Przywędrowali z północy pięć tysięcy lat temu. Wiedzieli, że dolina Kaligandaki, Czarnej Rzeki spływającej z wysokich gór ku Gangesowi, da im schronienie, jej dopływy i potoki lodowcowe nawodnią pola i pastwiska, wąwozy osłonią od wiatru. Mieszkali w jaskiniach przez całe wieki pogrążeni we własnych mitach i legendach. Aż do czasu, gdy wielcy władcy z doliny Jarlungu zdołali zjednoczyć rozrzucone po Wyżynie Tybetańskiej księstwa i wydobyć Tybet z dziejowego niebytu. Wiedzeni instynktem imperatorów rozumieli, że dolina Kaligandaki otworzy im dostęp do żyznych nizin Nepalu i połączy ich kraj z Indiami. Za ich panowania wydeptane wcześniej ścieżki zmieniły się w uczęszczany szlak przecinający w poprzek Himalaje, którym w obydwie strony krążyły towary, a z krajów sąsiednich przywędrował także buddyzm.

Reszta świata jednak nie interesowała się Mustangiem, a Mustang o to zainteresowanie wcale nie zabiegał. Żyjący w nieprzyjaznym klimacie Wyżyny Tybetańskiej Lobowie zdołali wypracować własny, samowystarczalny system przetrwania, a wynalazki z Zachodu lub Wschodu nie wydawały im się potrzebne. Podobnie wizyty obcych. Dopiero pod koniec xVii wieku udało się tam dotrzeć paru włoskim kapucynom zmierzającym z Indii w kierunku Lhasy. Drugim przybyszem, dwieście lat później, był podobno japoński mnich. Mniej więcej w tym samym czasie o istnieniu królestwa dowiedział się także angielski podróżnik, niejaki William James Kirkpatrick, któremu w Katmandu opowiedziano o Lo Manthangu jako o „jakimś miejscu zamieszkanym przez Bhotów”, czyli „brudnych”, „prymitywnych”, jak Nepalczycy pogardliwie określali Tybetańczyków. Nie dotarł tam jednak, ponieważ Nepal, podobnie jak i Tybet, aż do połowy xx wieku bardzo niechętnie otwierał granice cudzoziemcom, a już na pewno nie pozwalał obcym na samodzielną eksplorację przygranicznych terytoriów. Brytyjskim agentom, którzy przemierzali Himalaje i Wyżynę Tybetańską, chcąc zabezpieczyć dostęp do Indii od strony Azji Środkowej i południa, również nie udało się dotrzeć powyżej przełomu Kaligandaki. W każdym razie mapy, które wówczas sporządzili, nie miały wiele wspólnego z rzeczywistością.

Najprawdopodobniej więc pierwszym zachodnim badaczem, który znalazł się w Lo Manthangu, był szwajcarski geolog Toni Hagen, który dotarł tam w 1950 roku. Tak przynajmniej twierdził w artykule Afoot in Roadless Nepal [Stąpając po bezdrożach Nepalu] opublikowanym dziesięć lat później na łamach „National Geographic”. To jemu w każdym razie zawdzięczamy pierwszy opis stolicy Mustangu i pałacu królewskiego. Dwa lata później doszedł tam także Giuseppe Tucci, znawca tybetańskiej sztuki sakralnej, wcześniej agent Mussoliniego, eksplorujący Tybet od lat trzydziestych. Poruszony pięknem tamtejszych świątyń opublikował krótkie wspomnienie z tej podróży oraz opis odwiedzonych klasztorów. I na tym koniec. Aż do 1964 roku, kiedy to uparty francuski etnolog, dziennikarz i podróżnik Michel Peissel przekonał do swoich planów stosowne instytucje w Katmandu i po wielu miesiącach starań otrzymał pozwolenie na wyprawę w górę Kaligandaki, pod warunkiem jednak, że zrobi to na własną odpowiedzialność. Dotarł do Lo Manthangu, zaprzyjaźnił się z królem, poznał codzienne życie Lobów i tajemnice klasztornych bibliotek. Wydał książkę, którą nadal można kupić w każdej księgarni turystycznej w Katmandu lub znaleźć w hotelikach po drodze do Lo Manthangu. Mustang. A Lost Tibetan Kingdom [Mustang. Zaginione tybetańskie królestwo] wykreowała wizerunek zagubionego w górach zakazanego królestwa, pełnego niezbadanych tajemnic i białych plam.

Nieznane nęci. Zwłaszcza jeśli jest owiane legendami i osnute mgłą tajemniczych historii. W 1992 roku rząd nepalski ugiął się wreszcie pod naciskiem międzynarodowych agencji turystycznych i zgodził otworzyć Górny Mustang dla ruchu turystycznego. Pierwszym wojażerom, a nawet drugim, trzecim, piątym i dziesiątym, ukazał się zatrzymany w czasie średniowieczny świat, z całym swoim nostalgicznym urokiem i nienostalgicznym zacofaniem. Przez pierwszych dziesięć lat zmierzającym do Lo Manthangu nie wolno było korzystać z usług miejscowych. Niosąc namioty, puchowe śpiwory i sprzęt kuchenny, wędrowali jednak tymi samymi ścieżkami, które przez wieki prowadziły do celu nomadów, kupców i pielgrzymów. Musieli się więc czuć, jakby cofali się w czasie.

Ja po raz pierwszy znalazłam się w Mustangu w 2010 roku. Trochę przypadkiem, namówiona przez A., który tyle razy opowiadał mi o Nepalu, twierdząc, że nie ma nic przyjemniejszego niż himalajski trekking. Ciągnąc za sobą ośmioletnią wówczas J., zakładałam, że to będzie rodzinna wycieczka szlakiem wijącym się u stóp legendarnych ośmiotysięczników. Nie przypuszczałam, że zechcę wracać do tego miejsca, a po przyjeździe do domu będę tęsknić za jego surowym pięknem, przejrzystym powietrzem i niczym nieograniczoną przestrzenią. Dwa lata później, po drodze do najstarszego klasztoru w dolinie, niewzruszony spokój tamtejszego krajobrazu łaskawie pozwolił mi na krótką chwilę ożywić mit o ziemskim raju. Jednak gdy rozpoczynałam wędrówkę szlakiem biegnącym z małego lotniska w Dźomosom ku przełęczy Thorung La, nie zastanawiałam się nawet, czy takie uczucie może istnieć naprawdę, a tym bardziej czy będę mogła go doświadczyć. Byłam po prostu, jak inni mijani po drodze, zwykłym trekkingowcem, turystą zachwycającym się widokiem lśniących w słońcu, ośnieżonych szczytów Nilgiri, Dhaulagiri i Thorung Peak, których biel kontrastowała z szarością zerodowanych skał niższych pięter górskich masywów. Przyciągały moją uwagę znacznie bardziej niż informacje przeczytane chwilę wcześniej na tablicy przy punkcie kontroli turystycznych pozwoleń, mówiące o tym, iż w górę rzeki rozpościera się „zakazane”, „tajemnicze” Królestwo Lo.

Po drodze robiłam zdjęcia przedziwnym formacjom skalnym, fotografowałam karawany pędzone w górę rzeki, pielgrzymów zmierzających w stronę kompleksu świątyń Muktinath, mnichów w zwiewnych, bordowych szatach, kobiety o twarzach przedwcześnie zniszczonych słońcem i wiatrem, ale o pięknych rysach i kruczoczarnych włosach zaplecionych w długie warkocze. No i dzieci, bo one, chociaż odziane w niedoprane ubrania z drugiej ręki, ofiarnie podarowane przez jakieś organizacje dobroczynne, są najbardziej fotogeniczne. Wówczas jeszcze nie wiedziałam, że Lobowie myślą o świecie inaczej niż my. Wciąż poddają się, choć nie bezwolnie, wierze w nieuchronność przemijania i nadziei na odrodzenie. Swoim jestestwem, podobnie jak i posiadanym majątkiem, niewiele się przejmują, czego zresztą bardzo im zazdroszczę. Wtedy jednak nie zastanawiałam się szczególnie ani nad ich losem, ani nad ich historią.

Średniowieczna królewskość himalajskiego Mustangu jednak uwiodła moją wyobraźnię bardzo szybko. Wystarczyło, że drugiego dnia trekkingu zobaczyłam zwarty monolit szaro-białych, pokrytych gliną i błotem zabudowań wioski, a może raczej miasteczka Dźharkot. Wyrastały ze stromego zbocza, z lewej strony odgrodzone od pustej przestrzeni doliny ceglastym klasztorem i ruinami fortu. Górna linia zabudowań strzępiła się różną wysokością budynków. Ten, który zamykał szereg po prawej stronie, był najwyższy, a drewniane nadproża okien i drzwi najbardziej zdobne. Kilka godzin później, idąc wąską uliczką prowadzącą z hotelu Prakash do klasztoru, ja także po raz pierwszy poczułam, że cofam się w czasie. O jakieś pięćset lat. Do epoki, w której ludzie, chcąc dokądś dotrzeć, szli tam na piechotę lub jechali konno, żyli w symbiozie ze swoimi zwierzętami, przeniknięci ich zapachem, wszystkie czynności gospodarskie wykonywane były ręcznie lub za pomocą prostych narzędzi, w rezydencjach mieszkali wysoko urodzeni, a światem rządził król, astrologowie, starszyzna i kościelni hierarchowie.

Chwilę potem dowiedziałam się, że fort, którego zębate pozostałości górowały nad wioską, nie jest aż tak stary. Zbudowano go w xVii wieku, w czasach gdy Mustang wojował z sąsiednią Dźumlą (królestwem leżącym na południe od Dhaulagiri). Natomiast klasztor istotnie liczy pięćset lat. Stoi w nim znany w całym rejonie duży posąg Buddy. Ów monument zresztą nigdy nie chciał opuścić tego miejsca. Został przyniesiony aż z Tybetu i był tak piękny, że zazdrośni mieszkańcy sąsiedniego Kagbeni postanowili go wykraść i zanieść do siebie. Skradziona figura z każdym krokiem złodziei stawała się jednak cięższa, aż w końcu nabrała takiej wagi, że niesienie jej stało się niemożliwe. Posąg został w Dźharkocie i mieszkańcy są z niego tak samo dumni jak z tego, że tuż obok wioski Padmasambhawa zostawił odcisk stopy. Według nich ta legenda uprawnia ich do bycia spadkobiercami najlepszego rozdziału w historii nieistniejącego już królestwa.

Następnego dnia poczucie, że cofam się w czasie, przybrało na sile. Usłyszałam, że dom stojący na prawym skraju wioski to właściwie pałac od wieków należący do rodziny królewskiej i że mieszka w nim najprawdziwsza księżniczka, siostrzenica ostatniego króla Mustangu. Nieważne, że poznałam ją w chwili, gdy na podwórku układała na słońcu krowie placki do wyschnięcia. Suchym łajnem pali się w kuchennych piecach, nawet jeśli jest się królewską siostrzenicą. O jej statusie społecznym świadczyły arystokratyczne rysy odziedziczone po tybetańskich przodkach żeńskiej linii rodziny królewskiej oraz właśnie dom, a konkretnie fasada zwieńczona biegnącą wokół całego dachu ozdobną lamówką z przywożonego z indyjskich lasów brunatnego drewna, której wzór zarezerwowany jest jedynie dla siedzib należących do królewskiego rodu Bistów. Księżniczka pozwoliła się sfotografować i zaprosiła mnie do środka, wskazując chybotliwe, drewniane schody prowadzące mnie od razu na pierwsze piętro. Buddyjska koncepcja trzech poziomów uniwersum znajduje bowiem odzwierciedlenie także w architekturze. Przestrzeń domowa dzieli się na tę dla istot najniższych, czyli parter, gdzie niektórzy wciąż trzymają bydło i konie. Oczywiście robiono tak nie tylko w trosce o harmonię wszechświata, ale również z bardziej przyziemnych powodów. W Mustangu jest zimno, bardzo zimno i wietrznie. Zimą temperatura spada do minus trzydziestu stopni Celsjusza, a domy nie są ogrzewane. Drewno na wysokogórskiej pustyni to luksus i nikt, nawet arystokracja, nie może sobie pozwolić na to, by palić nim w kominku. Prąd doprowadzono niedawno, ale tylko do wiosek leżących wzdłuż głównego szlaku. Dociera zresztą z przerwami i bywają okresy, że częściej go nie ma, niż jest. Panele słoneczne, hit ostatniego dziesięciolecia, kumulują zbyt mało energii, by starczyło na ogrzewanie, poza tym to zdobycz techniki wciąż dostępna tylko dla najbogatszych. Ciepło zwierząt trzymanych na najniższym poziomie podnosi choć o kilka stopni temperaturę w pomieszczeniach na piętrze, gdzie Lobowie mieszkają. Zgodnie z buddyjską symboliką ten poziom domu odpowiada poziomowi Ziemi. Przestrzeń na górze zarezerwowana była i jest dla bóstw, i to tam z reguły znajdują się domowe świątynie.

W pałacu księżniczki było podobnie, z tą tylko różnicą, że trzodę przeniesiono do sąsiadujących z domem zagród, dzięki czemu parter zamienił się w skład rzeczy potrzebnych i niepotrzebnych. Kuchnia na pierwszym piętrze wyglądała jak każda inna kuchnia w okolicy. Ciemna, z paleniskiem na środku, osmolonymi garnkami, szybkowarami i chińskimi termosami – jedynymi artykułami z epoki nowoczesności. Na półkach zastawa codzienna z aluminium i mosiężna, bardziej wystawna, wzdłuż ścian niskie ławy wyłożone ręcznie tkanymi, miękkimi dywanami. I właśnie wzory na tych dywanach, równie piękne jak ornamenty rzeźbionej stolarki, świadczyły o tym, że to jednak kuchnia królewskiej siostrzenicy. No i to, że gdy przechodziłam przez niskie drzwi, chcąc nie chcąc musiałam schylić głowę i okazać gospodyni szacunek.

Pokój modlitewny mieścił się oczywiście na drugim, najwyższym piętrze. Wynalazek schodów wewnętrznych, nawet w pałacach, długo nie przyjmował się w Mustangu. Do kaplicy wchodziłyśmy więc po drabinie. Ja niezgrabnie, ostrożnie stawiając stopy na chybotliwych szczeblach, księżniczka ze zwinnością pantery śnieżnej. Sądziłam wcześniej, że wiekowe posążki bóstw, okopcone dymem z maślanych lampek malowidła, podłużne, bogato zdobione księgi modlitewne oraz różne inne precjoza używane do rytuałów religijnych zobaczę jedynie w klasztorach. Tymczasem tam to wszystko było. Stare i spłowiałe, pokryte kurzem, ale ciągle w użyciu. Kilka pokoleń Bistów, łącznie z ministrem, który w xix wieku zbuntował się przeciwko swojemu zwierzchnikowi, królowi rezydującemu w Lo Manthangu, odprawiało w tym miejscu modły, używając tych samych czarek ofiarnych, kłaniając się tym samym boskim wizerunkom, paląc takie same kadzidła i zioła. Jak wszystko wokół, tak i to miejsce poddawało się nieskończonemu cyklowi przemijania i odradzania, a ja miałam wrażenie, że dzieje się to na przekór światu, z którego pochodzę.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.