Amur

Między Rosją a Chinami

Realizację marzenia o rosyjskiej potędze sięgającej po Ocean Spokojny podejmowano sporadycznie aż do chwili, gdy Nikołaj Murawjow, już wtedy doświadczony żołnierz, został mianowany generałem-gubernatorem Syberii Wschodniej w stosunkowo młodym wieku trzydziestu ośmiu lat. Od tamtej pory ten niepowstrzymany i wybuchowy wizjoner parł naprzód w misji opanowania dorzecza Amuru, regularnie ignorując rozkazy wynikające z zazdrości i nieufności biurokratów w Sankt Petersburgu. Car żartował, że obsesja na temat Amuru doprowadzi Murawjowa do szaleństwa. Jednak wraz z podpisaniem traktatu ajguńskiego w 1858 roku Murawjow, który wkrótce miał zostać hrabią Murawjowem-Amurskim, otworzył dla Rosji carskiej rzeczną autostradę prowadzącą ze środkowej Syberii do Oceanu Spokojnego.

Kariera tego paradoksalnie liberalnego awanturnika – proponował zniesienie pańszczyzny na długo zanim do tego doszło – przedwcześnie dobiegła końca w wyniku jego pijaństwa; zgorzkniał, żyjąc na emigracji w Paryżu, gdzie zmarł na gangrenę w 1881 roku. Pochowany na cmentarzu Montmartre, przez dziesięciolecia zapomniano lub lekceważono go w kraju, którego terytorium powiększył o ponad milion kilometrów kwadratowych. W 1891 roku w założonym przez niego Chabarowsku wzniesiono mu pomnik – przechodzący obok Rosjanie na znak szacunku uchylali przed nim kapelusza – ale w 1929 roku dawny bohater został obalony,a na jego cokole stanął Lenin. Przypadkiem jednak zachował się odlew pierwotnego

brązu, i sześćdziesiąt lat później Lenina usunięto, by na dawne miejsce ponownie wprowadzić wojowniczego generała. Sto dziesięć lat po śmierci jego szczątki z wielką pompą przeniesiono i pochowano we Władywostoku. Pomnik Murawjowa, reprodukowany teraz na banknocie o nominale pięciu tysięcy rubli, góruje na skarpie nad Amurem; ma splecione ramiona, w jednej ręce trzyma lunetę i spogląda ku Oceanowi Spokojnemu.

Rzeka jest w tym miejscu burzliwa. Ussuri przyłącza się tam, gdzie Amur wygina się gwałtownie ku północnemu wschodowi, a niskie wyspy komplikują przepływ spienionych wód. Bliżej brzegu nurt marszczy się i ciemnieje, ściśnięty skrętem na północ, ale w połowie nurtu wyrównuje się do stalowoniebieskiego spokoju i ku ledwie widocznym górom na horyzoncie. Z tego miejsca przez tysiąc kilometrów, rzeka-morze płynie przez regiony, przez które wciąż mam nadzieję podróżować, obok niegdyś tajnej fabryki broni w Komsomolsku nad Amurem po wioski zamieszkane przez rdzenną ludność . Znów na północ, w Nikołajewsku nad Amurem, ulubionego azylu Murawjowa u ujścia rzeki, wpada ona w końcu do Morza Ochockiego, obszaru tak mało znanego, jak ona sama, a w końcu do Oceanu Spokojnego.

W maju ostatnie kry spłynęły w dół rzeki z nieziemskim stękaniem i trzaskiem, i wreszcie Chabarowsk obudził się z zimowego snu. Rzekę znów przemierzają statki wycieczkowe, a ludzie odpoczywają na plażach. Już całkiem zdrowy idę w słońcu po ulicy Murawjowa-Amurskiego, bez oporu czując, że jest to stare, niemal kosmopolityczne miasto. Jednak Murawjow założył je zaledwie sto sześćdziesiąt lat temu, nadając mu nazwę na cześć watażki Jerofieja Chabarowa: jeszcze jednego zrehabilitowanego wizjonera, którego pomnik wita pasażerów wychodzących z dworca kolejowego. Różnorodność budynków, spuścizna przedrewolucyjnego handlu, odzwierciedla czasy, gdy Chabarowsk kwitł jako centrum zagranicznych przedsiębiorstw i administracji rządowej. Pewien podróżnik napisał w 1900 roku, że połowa tutejszych mieszkańców nosi mundury, a kobiet niemal nie widać.

Teraz jedyne mundury, jakie widzę, to pseudopolowe kupione w tanich domach towarowych. Dni są już długie, przy ulicach kwitną rajskie jabłonie. Jadam w barach, które wczesnym wieczorem wypełniają się rozbawionym tłumem, a ich dekoracje stanowią fotografie rosyjskich soborów i zachodnich grup muzycznych.

Zapada noc, gdy wspinam się na wysokie urwisko Placu Chwały. Nowo zbudowany pomnik ofiar wojny pochodzących z Chabarowska rozciąga się pod soborem Przemienienia Pańskiego. W alei czarnych marmurowych płyt wysokości siedmiu i pół metra ponad trzydzieści tysięcy nazwisk pogrupowano zależnie od strefy konfliktu. Od zapisu hekatomby ofiar drugiej wojny światowej przenosimy się do poległych w wojnach o charakterze lokalnym: Angola, Armenia, Tadżykistan. Potyczki z Chinami na wyspie Damanskij [obecnie Zhenbao] na Ussuri kosztowały życie trzech osób, Afganistan – ponad sześćdziesięciu. Dla poległych na Kaukazie Północnym są zarezerwowane puste miejsca, ponieważ „nasi ludzie wciąż tam giną” – mówi mi stary dozorca, a w Syrii poległy cztery osoby. Zastanawiam się ponuro, czy ta skrupulatna wyliczanka obejmie kiedyś poległych na Ukrainie.

Powyżej biała masa nowego soboru unosi złote kopuły w nocne niebo. W środku, wśród rzędów świętych oświetlonych lekko płomieniami świec, wiszą nawet portrety kanonizowanej rodziny carskiej: krótkowzroczny car, jego nielubiana niemiecka żona i smutne dzieci, wszyscy ze złotymi aureolami. Dozorcy wydaje się, że sobór, jak latarnię świecącą na wysokości i widoczną z daleka, wzniesiono nad rzeką jako przestrogę wobec Chin: tu jest Rosja, na zawsze.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.