Demony przeszłości

Człowiek w kajdanach zawsze przemierzał te pola lodowe.
Być może gdzieś dalej sunie stado reniferów albo myśliwy
rzuca cień na śniegu. Ale nic więcej. Syberia: zajmuje jedną
dwunastą powierzchni lądu na Ziemi, a mimo to nie zostawia
żadnych pewniejszych śladów w umyśle. Ponure piękno i niezatarty
lęk.
Pustka zaczyna doskwierać. Dopiero kilka lat temu otwarto
pięć miast rozproszonych wzdłuż linii Kolei Transsyberyjskiej
– i to dla cudzoziemców objętych nadzorem.
Tymczasem Syberia schowała się w plotkę. Białe przestrzenie
do dziś są źródłem fantazji i obaw. Jest miejsce, gdzie białe
żurawie tańczą na wiecznej zmarzlinie, gdzie wielkie miasto
dryfuje zagubione wśród morskiej kry, gdzie mamuty śpią
pod lodowcami. Jest miejsce (aż strach pomyśleć), gdzie
wciąż trwa w sekrecie koszmar Gułagu, gdzie odbudowuje
się silosy rakietowe…
Koła pociągu wloką się żałośnie przez Ural – jak starcy,
którym brakuje oddechu. Góry wyglądają na zbyt niskie, by
wyznaczyć jakąkolwiek granicę, a tym bardziej dział między
Azją a Europą: niewielkie spiętrzenie zaciemnionych sosnami
zboczy.
Za moim oknem palisady drzew iglastych i brzóz ustępują
sennym wioskom i miasteczkom nad porośniętymi zielskiem
stawami. Skarpy po bokach torów lśnią od letnich kwiatów.
Polanki w głębi przesuwają się jak przeźrocza w latarni magicznej:
obramowane płotem drewniane chaty i grządki warzyw,
śpiące na trawie bydło.
Zmierzch przychodzi nagle, jakby istniał też rozdział między
światłem a mrokiem. Syberia jest zaledwie kilka kilometrów
stąd. Czuję dreszczyk emocji. Wyślizguję się z europejskiej
części Rosji prosto w coś, co zdaje się raczej obszarem istniejącym
w ludzkich umysłach niż krainą na mapie. Nawet teraz,
w ostatniej chwili, wszystko przede mną – wszelkie gwałtowności
czasu i geografii – jest jakby rozrzedzone, zbyt zimne
i zbyt rozległe, by mogło być do końca prawdziwe. Nadciąga
z ciemności jak ostateczna, nieziemska Zagranica. Miejsce, skąd
się nie wraca.
Wybrałem je wbrew sobie. Padłem pod nagłym naporem
bezkresnej przestrzeni zakazanego świata. Ogrom Syberii przyćmił
wszystkie moje podróże po Azji. Zwyczajowe początki –
czyli zerkanie ukradkiem do atlasu – dokuczały coraz mocniej,
aż to odludzie wydało się nie tyle puste, ile niezauważone
albo zabazgrane niewidzialnym atramentem. Zaczęło we mnie
wsączać swój zdradliwy jad.
Azerski handlarz, który jedzie ze mną w wagonie, ani razu
nie wyjrzał przez okno. Mówi, że Syberia jest nudna i biedna.
Handluje ubraniami między Moskwą a Omskiem i wciąż stuka
palcami w kieszonkowy kalkulator.
– Ja bym tam długo nie wytrzymał – stwierdza. – Wszystko
rozpada się w kawałki. Na pańskim miejscu wybrałbym się do
Chin. Chiny są bardziej przyszłościowe.
Handlarz jest wielki i kudłaty, ma jakieś trzydzieści parę lat
i zaczyna się już sypać. Obudziwszy się z drzemki, przegląda się
w lusterku do golenia i ciężko wzdycha, jakby spodziewał się
ujrzeć kogoś innego.
Nagle za oknem wyrasta widmowy obelisk, wzniesiony
prawie dwieście lat temu przez cara Aleksandra I. Stoi na niskiej
skarpie, rozbielony światłami naszego pociągu. Tu jest
geograficzny początek Syberii. Z przodu cokołu widnieje napis
„Europa”, po drugiej stronie – „Azja”. Pomnik znika chwiejnie
w tyle, po czym znów zapada ciemność. I oczywiście nic się
nie zmienia. Bo granica między Europą i Azją istnieje tylko
w wyobraźni. Nie ma fizycznego podziału między dwoma kontynentami.
Być może starożytni geografowie z Zachodu (który
też jest sztucznym pojęciem) zdecydowali któregoś dnia, że tu
będzie Europa, czyli to, co znane, a tam dalej będzie Azja, czyli
to, co gdzie indziej.
Tak więc czekam na zmianę, choć wiem, że na próżno.
W ciemności wykop kolejowy zdaje się tonąć głębiej, a ciąg
drzew – wznosić nad nim bardziej zawrotnie. Gdzieniegdzie
ziemia rozpada się w upstrzone bladymi światłami doliny;
w pewnej chwili z wagonu restauracyjnego dostrzegam horyzont
wyblakły od poświaty niewidzialnego miasta.
Nie śpię. Azer siedzi metr ode mnie i chrapie, aż dudni.
Przeglądam więc mapy i zalewają mnie na przemian fale podniecenia
i niepokoju; dla ukojenia wciąż wracam wzrokiem
tam, gdzie jestem. Od tego miejsca – gór po zachodniej stronie
Jekaterynburga – Syberia ciągnie się prawie dziesięć tysięcy
kilometrów na wschód, a trasa mojej podróży sięga jeszcze
dalej, pokonując siedem stref czasowych i jedną trzecią półkuli
północnej. Wagon się trzęsie i mruczy. To już ostatni raz,
kiedy przyszłość zdaje się kształtna i pełna, bo żyje w prostocie
map. Wiem, że wystarczy drobiazg, żeby ją zmienić – awaria
transportu, interwencja milicji, szykany mafii. Przez chwilę
jednak oko napawa się obrazem gór, spinających południe
łańcuchem długości pięciu tysięcy kilometrów, po czym wodzi
wzdłuż trzech z największych rzek świata – Obu, Jeniseju
i Leny – które spływają od granic Mongolii do Oceanu
Arktycznego. Dorzecze każdej z nich jest większe niż Europa
Zachodnia. Dalej mamy Bajkał, najgłębsze i najstarsze jezioro
na świecie; graniczącą z Chinami rzekę Amur; śnieżne pola
na Kołymie, gdzie temperatura spada do bezsensownego poziomu
minus siedemdziesięciu
stopni… Te cuda natury suną
w uwodzicielskim i niebezpiecznym pochodzie aż do Oceanu
Spokojnego – i nagle odległości stają się rozpaczliwe, a ja myślę,
gdzie będę musiał się zatrzymać.
Bo to jest rosyjskie Gdzie Indziej. Zanim jeszcze komunizm
umiejscowił przyszłość w miejskim raju, Syberia była wiejskim
odludziem, dokąd zsyłano bakcyle trawiące ciało państwa:
przestępców, sekciarzy, dysydentów. A jednak, paradoksalnie,
z biegiem stuleci zaczęła uchodzić za ostoję pierwotnej niewinności
i zbawienia, a chłopi szukali tam wejścia do Biełowodia,
swojej ziemi obiecanej. Czasem więc krytyka syberyjskiego
barbarzyństwa obracała się w pochwałę tutejszej wolności,
a w mieszkańcach Syberii sławiono obdarzonych nadludzką
siłą pionierów, nieskażonych zgnilizną zepsutej do cna Europy.
Teraz, gdy Moskwa ulega zachodniej zarazie, Syberia zmienia
się w biegun czystości i najprawdziwszej „rosyjskości”. Słyszałem
plotki, że może się całkiem odłączyć od zachodniej Rosji
albo rozpaść na kilka niezależnych prowincji. Byłem ciekaw, cóż
takiego zastąpiło zachwianą wiarę komunistyczną.
W dolnej części mojej mapy Kolej Transsyberyjska zwisa
jak hamak – tulący wewnątrz coś mdłego i nieistotnego. Być
może źródłem mojego niepokoju jest ślimacze tempo pociągu,
który porusza się z niezmienną prędkością osiemdziesięciu kilometrów
na godzinę. Bo statystyki regionu gapią mi się teraz
prosto w twarz, promieniują spod samych stóp. Wszystko się
zdaje niedosiężnie odległe. Gdyby nawet Syberia odłączyła się
od Rosji, i tak byłaby zdecydowanie największym państwem
świata. Z powierzchnią blisko trzynastu milionów kilometrów
kwadratowych jest większa niż Stany Zjednoczone z Alaską
i Europa Zachodnia razem wzięte. Kiedy słońce wschodzi nad
Uralem, zachodzi nad Morzem Beringa. Mam obawy, że moja
podróż w niej zniknie.
Jekaterynburg jest piękny i spokojny, a przez to perwersyjnie
szokujący. Powaga, aczkolwiek oszczędna, przenika miasto na
wskroś. Tymczasem Jekaterynburg – założony w 1723 roku przez
Piotra Wielkiego jako ośrodek górniczy i nazwany od imienia
rozpustnej służącej, którą mianował carycą – kryje zbyt gwałtowne
wspomnienia, by się czuć w nim beztrosko. W 1918 roku
w jednej z tutejszych piwnic zamordowano ostatniego cara
z rodziną. Podczas drugiej wojny światowej, w odruchu oporu
przeciwko Niemcom, zmontowano w mieście setki fabryk rozebranych
w zachodniej części Rosji. Zakłady zbrojeniowe
i produkujące broń biologiczną kwitły (i przeciekały) aż do
wyczerpania tuż przed upadkiem Związku Radzieckiego.
Spacerowałem po mieście z obawą. Minęło siedemnaście
lat od mojej podróży w głąb Rosji (na Syberii jeszcze nie byłem),
więc rozglądałem się wokół jak krótkowidz, czekając na powrót
zapamiętanych obrazów. Było bardzo cicho. Aleje otwierały
się w miękkim blasku pełni lata. Wzdłuż nich stały budowle
publiczne, otynkowane na płowo i biało, jak w Petersburgu;
węgierskie przegubowce wędrowały między jednym a drugim
skrzyżowaniem.
Zakręciło mi się w głowie. Wciąż czekałem, aż coś się wydarzy.
Nie mogłem się wyzbyć zadawnionego niepokoju, wręcz
poczucia winy. Wiedziałem, że pochodzi z innej epoki, z czasów
Breżniewa, gdy KGB deptało mi po piętach w zachodniej części
Związku Radzieckiego. Miałem wrażenie, że moje kroki
brzmią lekko i bezbronnie. Teraz jednak nic ich nie zakłócało,
nikt nie podążał moim śladem. Ludzie wyszli z psami na spacer
– była niedziela. Para żołnierzy o chłopięcym wyglądzie
zamiatała liście sprzed koszar, dorożki ciągnione przez konie
okryte kropierzami turlały się w obie strony jak w XIX wieku.
Tłumy na Prospekcie Lenina – głównej ulicy miasta – sprawiały
senne, anonimowe wrażenie: jasnoocy mężczyźni w dresach
lub dżinsach, kobiety w luźnych sukienkach. Nikt na mnie nie
patrzył. Poczułem się, jakbym znikł pod membraną miasta,
ubrany równie podle i niedbale jak wszyscy – w czarne spodnie
i szarą koszulę – z głową przystrzyżoną na proletariackiego
jeża i plecakiem, który nie rzucał się w oczy wśród tylu toreb
wojskowych. Po rosyjsku mówiłem kiepsko i miałem nadzieję,
że wezmą mnie za Estończyka.
W centrum zmieniono połowę nazw ulic. Odeszli dawni
ulubieńcy bolszewików – Łunaczarski, Kujbyszew, Róża Luksemburg;
ich miejsce zajęli poeci, pisarze lub całkiem banalne
pojęcia, jak Trakt Syberyjski. Ilekroć jednak spytałem o drogę,
na usta przechodniów pchały się stare, komunistyczne nazwy.
Na wysepce pośrodku Prospektu Lenina zachował się pomnik
Jakowa Swierdłowa, który zorganizował mord cara i na którego
cześć miasto przez siedemdziesiąt lat nazywało się Swierdłowsk.
Szczupły i młody, stoi na sztucznej skale. Wygląda, jakby targnął
nim poryw gniewu. Kiedyś posąg sławił potęgę namiętnej idei;
teraz, kiedy jej moc przygasła, zdawał się przedstawiać rozgorączkowanego
studenta. Ktoś chlusnął mu po nogach wiadrem
szkarłatnej farby, która ściekła po skale.
Od czasu do czasu urzekał mnie nagły przypływ koloru lub
przebłysk luksusu. Kolor wabił z kiosków ulicznych i targowisk,
wszędzie panoszyły się heretyckie niegdyś nazwy: Lancôme,
Levis, Procter & Gamble… Mijali mnie ludzie w furażerkach
armii amerykańskiej i bejsbolówkach z napisem „Montana” albo
„Chicago Bulls”. Grupki młodych, ubranych w minispódniczki
kobiet o sennych, szeroko rozstawionych oczach stąpały na
smukłych jak wierzbowe gałązki nogach, stukając w chodnik
butami na platformie. Zastanawiałem się, gdzie byli ich rodzice
w czasach Breżniewa. Nic takiego nie zapadło mi w pamięć.
Transparenty sławiące partię ustąpiły miejsca reklamom towarzystw
ubezpieczeniowych („partner, na którego możesz
liczyć”). Po ulicach jeździły tramwaje przyozdobione hasłami
„Pepsi” lub „Zawsze Coca-
Cola”. Bo to miasto – zagnieżdżone
w regionie pełnym bogactw naturalnych – próbowało dotrzymać
kroku Nowej Rosji. Jego burmistrz był zapalonym reformatorem.
Zwłoki szefów tutejszej mafii, którzy padli ofiarą
morderstwa, wracały na swój pogrzeb dopiero po kosztownym
zabiegu balsamowania w Moskwie.
Zastanawiałem się, czy puste zbiorowe spojrzenie sprzed
dwudziestu lat, kiedy przechodnie nie przyznawali się do siebie
na ulicy, jest tylko wytworem mojej wyobraźni. Wspomnienia
są złudne i ulotne. Mimo to byłem pewien, że z otaczających
mnie twarzy spadła jakaś zasłona. Ludzie byli spokojni, lecz
nie sprawiali już wrażenia nieobecnych. Niektórzy się kłócili
albo śpiewali. Po innych od razu było widać, że nic nie mają.
Siedzieli z głową zwieszoną nad otwartymi dłońmi, nieruchomo,
czasem z tabliczką na szyi z wyjaśnieniem przyczyn ich bezdomności,
rozpoczynającym się od słów: „Szanowni Państwo…”.
Przed oczyma wyrósł mi nagle mężczyzna, którego w starym
Związku Radzieckim widywałem wszędzie – zaniedbany pijaczyna
w średnim wieku. Kiedyś nazwałem go Iwanem. Miał
rozmazane oczy i zmarszczki zlane w grymas zwątpienia. Wyglądał
wścieklej i bardziej niepotrzebnie, niż go zapamiętałem.
Teraz nie miał pracy i bywało, że zaczepiał mnie o pieniądze.
Mój dawny niepokój zaczął się jednak ulatniać. Pewnego
razu, trochę z nawyku, zatrzymałem się między drzewami
w parku, żeby sprawdzić, czy nikt mnie nie śledzi. Zwróciłem
uwagę, że oddech mi przyśpieszył w tej dusznej ciszy. Pięć
minut później minęła mnie piękna kobieta z tłustym terierem.
A potem już nikt. Doszedłem do wniosku, że przestali się mną
interesować. Zajęli się szpiegostwem przemysłowym lub wstąpili
do mafii. Albo dołączyli do Iwana.
(...)