Za Murem

Podróż po Chinach

Colin Thubron

Za Murem

Podróż po Chinach

fragment

Po krótkiej nocy wzeszło słońce, oświetlając krainę tak opustoszałą i obcą, że siedząca obok mnie kobieta pochyliła się do przodu, z dłońmi zaciśniętymi na brzuchu, i wydała zduszony okrzyk: „Och!”. Przez trzy godziny wyciągaliśmy szyje przy oknie samolotu, tymczasem Karakorum i zachodnie Himalaje połyskiwały i znikały wśród gór o barwie wielbłądziej sierści, góry przechodziły we wzgórza, wzgórza zaś zagrzebywały się w depresję Takla Makan, najgłębszy bezwodny obszar na ziemi. Na północy z poduszek chmur wystrzeliły na moment ostrza Tien-szan, różowe i niegroźne w promieniach wschodzącego słońca. Po chwili one również zniknęły, a my lecieliśmy wzdłuż południowych obrzeży Mongolii i pustyni Gobi. Chociaż w kraju tym mieszkała jedna czwarta ludzkości, nadal nie widzieliśmy żadnego śladu życia.

Bezmiar własnej ojczyzny najwyraźniej nieco przeraził kobietę.

– Czy pan podróżuje s a m? – zapytała. Młoda, konwencjonalnie ładna. Tylko przebarwione zęby wskazywały na historię biedniejszą niż jej sukienka. Współpasażerka chciała wiedzieć, dokąd chcę jechać w Chinach; pośrednio pytała też po co.

Ja jednak nie potrafiłem odpowiedzieć. Otwarcie Chin wprawiło mnie w stan nieznośnego podniecenia. Czułem się jak człowiek, który odkrył nowy pokój w domu, gdzie spędził całe życie. Jeszcze pięć lat temu to państwo było prawie nieosiągalne. Dzisiaj samotny podróżnik mógł spenetrować niemal cały obszar Chin. Ponad dwieście pięćdziesiąt rozmaitych regionów stało się nagle dostępnych, a połączenia kolejowe, autobusowe oraz drogą wodną oferowały możliwość zniknięcia w dziczy. Niemal losowo planowałem przemierzać zygzakiem obszar klasycznych Chin (bez Tybetu i Mandżurii). Droga licząca ponad piętnaście tysięcy kilometrów miała mnie zaprowadzić na zamieszkałe przez różne plemiona tereny nad Mekongiem w pobliżu Birmy, do wschodnich Himalajów oraz wzdłuż Wielkiego Muru aż po jego kres na północnym zachodzie.

Kobiecie odpowiedziałem jednak, nieco zawstydzony (ponieważ żadna Chinka nie mogła zobaczyć tak dużej części własnego kraju):

– Pragnę odwiedzić Pekin i Szanghaj, może popłynę w górę Jangcy, potem do Kantonu i…

Współpasażerka posłała mi swój sztywny uśmiech. Pewnie zastanawiała się, czy cudzoziemiec zdoła pojąć jej naród – ten człowiek z Zachodu z niechlujnym plecakiem (złożyłem go u jej stóp), który nie podróżuje w grupie. Czegóż on mógłby się dowiedzieć?

Nawet w dzieciństwie – okresie intensywnych, niezbornych obrazów – moje wyobrażenie Chin było pełne sprzeczności i przekłamań. Nawet wówczas kraj ten jawił mi się w subtelnych barwach, zabalsamowany przez odległość i egzotyczne obyczaje. Podczas wojny koreańskiej rozmawialiśmy w podstawówce o chińskich bestialstwach.

– Słyszałeś o najnowszej chińskiej torturze? – pytali koledzy, wykręcając komuś rękę czy szyję w nowy sposób. Ostatecznie Chińczycy byli niscy, żółci i wszyscy wyglądali jednakowo. Ich liczebność nadawała im anonimowość. Nie byli do końca ludzcy. Dla mnie jednak ich obraz rozpływał się w mgiełce wodospadów i poskręcanych sosen – Szangri-la z malowideł na zwojach – a idea Chińczyka zawierała paradoksalny element komizmu (związany, jak sądzę, z kucykami oraz suitą z Dziadka do orzechów). Tak czy inaczej, Chiny leżały zbyt daleko, by mogły zagrażać. Kraj ten był – i pozostał – świetlistą układanką.

W głębi naszych wyobrażeń o krajach zalega osad, który prześladuje nas jeszcze długo po rozpuszczeniu się w faktycznym doświadczeniu lub zdrowym rozsądku. Teraz – gdy szybowaliśmy nad wyżętymi stepami Gobi – na pierwszej warstwie zaległy kolejne. W anarchicznym okresie rewolucji kulturalnej, w latach 1966−1976, naród chiński nie tylko został sterroryzowany odgórnie, ale sam – dziesiątki milionów ludzi – stał się narzędziem własnych tortur. Kraj pogrążył się w osobliwej grozie. Milion ludzi straciło życie; około trzydziestu milionów padło ofiarą brutalnych prześladowań, nie sposób stwierdzić, ile milionów umarło z głodu. Bardziej niż liczby przerażało jednak wyrafinowanie okrucieństwa – w jednej tylko prowincji stosowano siedemdziesiąt pięć metod tortur – a teraz moim myślom o tym kraju nieodmiennie towarzyszył tragiczny znak zapytania.

Kobieta szperała w torebce. Za nami rozłożyło się konklawe biznesmenów z Pekinu, z rozpiętymi kołnierzykami i zamkniętymi oczami. Po chwili ogarnęło mnie niemądre przekonanie, że każdy z nich ukrywał przede mną tajemnicę – prostą, doskonałą iluminację. Na tym bowiem polega obsesja cudzoziemca w Chinach. W każdej chwili, za każdym rogiem wybucha dręczące pytanie: „Kim oni są?”. Jak mogli tak dać się omamić? Jak mogli zrobić to, co robili? Czy kiedykolwiek się zmienili – ci przedstawiciele narodu wybornej poezji, subtelnych pociągnięć pędzla i bezlitosności?

Miliard niepojętych ludzi.

 

Pod nami, tam gdzie ostatnie wzgórza Mongolii Wewnętrznej chyliły się na południowy wschód ku olbrzymiej niecce aluwialnej Rzeki Żółtej, dostrzegałem dział między płaskowyżem a równiną, między rolniczym mozołem a dostatkiem, przecinający pionowo atlas ziemi, jakby wykreślono go ołówkiem. Na zachodzie brąz, na wschodzie zieleń.

Za pół godziny mieliśmy lądować w Pekinie – w transkrypcji chińskiej wymowy to Beijing − i może ostatnie chwile w powietrzu uwolniły nas od zahamowań, ponieważ zacząłem wypytywać kobietę o rewolucję kulturalną.

– Co wy na Zachodzie myślicie na temat Mao Zedonga? – spytała.

Powiedziałem, że według nas był nadzwyczajnym, ale nieludzkim przywódcą.

– Tak – rzekła chłodno. – Popełnił błędy.

Błędy! Mao spowodował śmierć wielu milionów ludzi. Niekiedy postępował i mówił o ludziach tak, jakby byli tylko wymiennymi pionkami na ideologicznej planszy. A ona nazywała to błędami. W ten sam sposób Rosjanie mówili o Stalinie. Czując, że oto nadarza się ostatnia (a zarazem pierwsza) okazja, by dać w Chinach wyraz swemu rozgniewaniu, powiedziałem sztywno:

– Całe to cierpienie, jakie zadano pani narodowi! Jak może to pani wybaczyć? – Po chwili dodałem. – Myślę, że on stał się potworem.

Kobieta umilkła i zapatrzyła się w dal gdzieś za mną. Najwyraźniej nigdy wcześniej nie przyszło jej to do głowy. W końcu stwierdziła po prostu:

– Tak.

Z jakiegoś powodu ogarnął mnie wstyd. Niezależnie od tego, co miało oznaczać owo „tak”, odległy ton głosu kobiety – jakby przyznawała coś mało istotnego – sugerował, że nie zrozumiałem. Moja współpasażerka zapięła pas.

– Oczywiście nam na Zachodzie trudno sobie wyobrazić… − powiedziałem.

Nam na Zachodzie. Przyszło mi na myśl, że z naszym ostentacyjnym egotyzmem, grubiańską zamożnością i sentymentalizmem musimy przypominać istoty z innej planety. Ktoś mi mówił, że nasze duże stopy i nosy wydają się Chińczykom niedorzeczne, a także że śmierdzimy. Skruszony, zwróciłem się do kobiety:

– Czy my śmierdzimy?

– Tak, oczywiście. – Jej kruchą twarz rozjaśnił uśmiech.

– Bardzo? – Zamarłem.

– O, tak. Nieustannie.

Uznałem, że jej zdziwiony uśmiech ma ukryć zażenowanie. Odsunąwszy się nieznacznie, zapytałem:

– Czy ja śmierdzę?

– Tak.

– Czym? – Było już za późno, żeby się wycofać.

– Słucham?

– Czym? Czym śmierdzę?

– Och! – Kobieta wybuchła śmiechem i ukryła twarz w dłoniach. – „Śmierdzę”. Myślałam, że mówi pan „śmieję się”. – Przez chwilę nie mogła nic powiedzieć z powodu śmiechu i zakłopotania, w końcu jednak rzekła: − Tylko latem. Ludzie z Zachodu pocą się bardziej niż Chińczycy. To wszystko, to wszystko. Nie, nie śmierdzicie. Tak naprawdę to nie…

Samolot schodził do lądowania.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.