rozdział pierwszy

Lake Shore Limited

Jeden z nas, pasażerów metra, najwyraźniej nie jechał do pracy.
Natychmiast poznalibyście go po rozmiarach torby. Uciekiniera
zawsze można też rozpoznać po błąkającym się na twarzy wyrazie
samozadowolenia; wygląda, jakby trzymał w ustach sekret,
jak gdyby lada chwila miał puścić bańkę. Po co ta chytrość?
Obudziłem się w swojej starej sypialni, w domu, gdzie spędziłem
większą część życia. Wokół budynku leżał głęboki śnieg, podwórze
przecinały zamarznięte ślady stóp wiodące do pojemnika
na śmieci. Właśnie przeszła śnieżyca, wkrótce miała uderzyć
następna. Ubrałem się, staranniej niż zwykle zawiązałem sznurowadła,
nie ogoliłem się nad górną wargą, bo zamierzałem
zapuścić wąsy. Klepnąwszy się po kieszeniach, żeby sprawdzić,
czy nie zapomniałem długopisów i paszportu, zszedłem na dół,
minąłem matczyny czkający zegar z kukułką, wreszcie ruszyłem
na Wellington Circle, żeby złapać pociąg. W mieście panował
niemiłosierny ziąb, był to więc idealny dzień na wyjazd do Ameryki
Południowej.
Dla jednych był to pociąg do Sullivan Square czy na Milk
Street, najwyżej do Orient Heights; dla mnie był to pociąg do
Patagonii. Dwaj mężczyźni rozmawiali cicho w obcym języku;
inni trzymali pudełka z drugim śniadaniem, sakwojaże i aktówki,
jedna z kobiet wiozła pomiętą torbę z domu towarowego, świadczącą
o tym, że zamierza zwrócić lub wymienić niechciany towar
(oryginalna torba miała uprawomocnić kłopotliwą sytuację).
Mróz odmienił twarze w tym wielorasowym wagonie: policzki
białych wyglądały jak potarte różową kredą, Chińczycy byli bezkrwiści,
czarni zaś popielaci lub żółtoszarzy. O świcie termometry
wskazywały -11 °C, rano było już -12 °C, a temperatura ciągle
spadała. Kiedy na stacji Haymarket drzwi się otworzyły, przez
wagon przetoczył się mroźny podmuch, który uciszył mamroczących
cudzoziemców. Sprawiali wrażenie przybyszów z basenu
Morza Śródziemnego; skrzywili się na przeciąg. Większość pasażerów
siedziała nieruchomo, z łokciami przy ciele, z dłońmi
na kolanach; mrużąc oczy, próbowali utrzymać ciepło.
Wszyscy ci ludzie mieli w mieście sprawy do załatwienia:
praca, zakupy, wizyta w banku, kłopotliwa rozmowa w sprawie
zwrotu kosztów. Dwaj pasażerowie trzymali na kolanach
pokaźnych rozmiarów podręczniki; na grzbiecie zwróconym
w moją stronę przeczytałem: Ogólny wstęp do socjologii. Pewien
mężczyzna uważnie śledził nagłówki w „Globe”, inny wertował
dokumenty w aktówce. Jedna pani kazała córce przestać kopać
i siedzieć spokojnie. Pasażerowie zaczęli wysiadać na smagane
wiatrem perony; po czterech stacjach wagon opustoszał do połowy.
Ludzie ci wrócą wieczorem, spędziwszy dzień na rozmowach
o pogodzie. Mimo to byli odpowiednio ubrani: na biurowe
ubrania włożyli parki, rękawiczki, rękawice z jednym palcem,
wełniane czapki; na twarzach malowała się rezygnacja i, nawet
rano, oznaki zmęczenia. Ani śladu ożywienia, wszystko to było
zwyczajne i typowe, pociąg był ich codziennością.
Nikt nie wyglądał przez okno. Ci ludzie już wcześniej
widzieli zatokę, Bunker Hill i billboardy. Nie patrzyli też na
siebie. Spojrzenia zatrzymywały się w odległości kilku centymetrów
od oczu współpasażerów. Znajdujące się nad głowami
ludzi napisy przemawiały do nich, jednak oni nie zwracali
na nie uwagi. Pasażerowie pochodzili stąd, byli ważni; spece
od reklamy wiedzieli, do kogo się zwracają. POTRZEBNY CI
FORMULARZ PODAT KOWY? Pod tym napisem młody człowiek
w grubej, dwurzędowej kurtce marynarskiej uśmiechnął się do
swojej gazety i przełknął ślinę. REA LIZUJ CZEKI W CAŁYM STA -
NIE MASSACHUSETT S. Kobieta o żółtoszarej cerze zmarzniętej
Hotentotki przycisnęła do siebie torbę z zakupami. ZGŁOŚ SIĘ
NA OCHOTNIKA DO PRA CY W BOSTOŃSKIEJ SZKOLE. To całkiem
niezły pomysł dla tego gościa w rosyjskiej czapie, który grzebie
w aktówce, a jego twarz zdradza, że ma wszystkiego dość.
PIENIĄDZE NA HIPOTEKĘ? MAMY ICH W BRÓD. Nikt nie podniósł
wzroku. DACHY I RYNSZTOKI. ZRÓB DYPLOM W CZASIE WOLNYM.
Restauracja. Radiostacja. Prośba o zaprzestanie palenia.
Te napisy nie mówiły do mnie. Dotyczyły spraw lokalnych,
a ja właśnie wyjeżdżałem. Kiedy wyjeżdżasz, obietnice reklamowe
nie działają. Pieniądze, szkoła, dom, radio: zostawiałem je
za sobą, a na krótkim odcinku od Wellington Circle do ulicy State
słowa reklam zmieniły się w błagalny bełkot, jak niezrozumiały
obcy język. Mogłem wzruszyć ramionami; coś odciągało mnie od
domu. Oprócz mrozu i oślepiającego światła odbitego od śniegu
w mojej podróży nie było nic szczególnego, nic zasługującego
na uwagę, tyle tylko, że kiedy pociąg wjechał na dworzec South
Station, znajdowałem się o półtora kilometra bliżej Patagonii.
Podróż to sztuczka ze znikaniem, samotna droga cienką linią
geografii, wiodącą ku zapomnieniu.
Co się stało z Waringiem
Odkąd dał dyla i znikł?
Książka podróżnicza jest czymś wprost przeciwnym: oto
heroiczny samotnik powraca, by opowiedzieć o swoim eksperymencie
z przestrzenią. Taka książka jest najprostszym rodzajem
narracji, wyjaśnieniem, w którym zarazem kryje się usprawiedliwienie
faktu, że ktoś się zebrał i ruszył w drogę. Jest ruchem
uporządkowanym przez to, że zostaje powtórzony w słowach.
Takie zniknięcie ma charakter elementarny, a mimo to tylko
nieliczni wracają w milczeniu. Konwencja nakazuje zabierać się
do pisania podróżniczego metodą teleskopową i zaczynać – jak
to się dzieje w wielu powieściach – w samym środku zdarzeń,
wyrzucać czytelnika na zdumiewający brzeg, nie doprowadzając
go tam wcześniej. Książka może się więc zacząć: „Białe mrówki
urządziły sobie ucztę na moim hamaku”. Albo: „Tam w dole
patagońska dolina przechodziła w szarą, popękaną od powodzi
skałę, na której rysowały się pręgi epok”. Bądź też, by posłużyć
się autentycznymi pierwszymi zdaniami z trzech losowo wybranych
książek:
1 marca 1898 roku, około południa, po raz pierwszy wpłynąłem
do wąskiej i trochę niebezpiecznej zatoki Mombasy na wschodnim
wybrzeżu Afryki. (The Man-Eaters
of Tsavo, podpułkownik
J. H. Patterson)
„Witajcie!” głosi duża tablica przy drodze, kiedy samochód kończy
kręty podjazd z upalnych równin południowych Indii i wjeżdża
w niemal niepokojący chłód. (Ooty Preserved, Mollie Panter-Downes)
Z balkonu mojego pokoju rozciągała się panorama Akry, stolicy
Ghany. (Do którego plemienia należysz? Alberto Moravia)
Moje tradycyjne pytanie, na które próżno szukać odpowiedzi
w powyższych – i wielu innych – książkach podróżniczych,
brzmi: Jak się tam dostałeś? Nawet bez podania motywu wyprawy,
prolog jest mile widziany, skoro podróż jest często nie
mniej fascynująca niż przybycie na miejsce. Ponieważ jednak
ciekawość zakłada zwłokę, a zwłokę uważa się za luksus (choć
właściwie, po co ten pośpiech?), przywykliśmy do tego, że życie
jest serią przyjazdów i wyjazdów, triumfów i porażek, a między
nimi nie wydarza się nic godnego uwagi. Owszem, górskie
szczyty się liczą, ale co z niższymi zboczami Parnasu? Nie straciliśmy
wiary w podróże, ale tekstów im poświęconych nie ma
wiele. Wyjazd opisuje się zwykle jako chwilę paniki i odprawę
biletową na lotnisku, nieporadny pocałunek na trapie statku,
potem milczenie, aż wreszcie „Z balkonu mojego pokoju rozciągała
się panorama Akry…”.
Podróż jest czymś zgoła odmiennym. Od momentu przebudzenia
zmierzasz ku odległemu celowi, a każdy krok (najpierw
mijasz zegar z kukułką, potem zmierzasz Fulton w kierunku
Fellsway) przybliża cię do niego. Książka The Man-Eaters of
Tsavo opowiada o lwach pożerających Hindusów zatrudnionych
przy budowie linii kolejowej w Kenii pod koniec dziewiętnastego
wieku. Założę się jednak, że mogła powstać subtelniejsza, ale
równie fascynująca książka o podróży morskiej z Southampton
do Mombasy. Z sobie tylko znanych powodów podpułkownik
Patterson jej nie napisał.
Literatura podróżnicza jest w opłakanym stanie. Standardowo,
na początku takiej książki narrator raczy nas widokiem,
jaki rozpościera się przed nim, gdy przywiera nosem do okna
przechylonego samolotu. Żartobliwe otwarcie książki, silenie się
na efekt stały się tak znajome, że niemal nie sposób ich parodiować.
Jak to leci? „Pod nami rozpościerała się tropikalna zieleń,
zalana dolina, szachownica pól, a kiedy przeniknęliśmy chmury,
ujrzałem piaszczyste drogi prowadzące w stronę wzgórz i samochody
małe jak zabawki. Samolot zatoczył koło nad lotniskiem,
a gdy zeszliśmy do lądowania, zobaczyłem majestatyczne palmy,
plony, dachy biednych domów, pola pozszywane prostymi ogrodzeniami,
ludzi jak mrówki, barwne…”.
Podobne łamigłówki nigdy mnie nie przekonywały. Kiedy
ląduję, serce mam w gardle. Zastanawiam się – czyż wszyscy tego
nie robią? – czy się rozbijemy. Przed oczami przelatuje mi życie,
krótki wybór plugawych i żałosnych bzdur. Potem jakiś głos
każe mi pozostać na miejscu aż do całkowitego zatrzymania się
samolotu; po wylądowaniu z głośników płynie instrumentalna
wersja Moon River. Gdybym odważył się rozejrzeć, zobaczyłbym
pewnie, jak jeden z pasażerów notuje: „Pod nami rozpościerała
się tropikalna zieleń…”.
A co z samą podróżą? Przypuśćmy, że nie ma się nic do powiedzenia
na jej temat. O większości podróży lotniczych nie da się
wiele powiedzieć. Ponieważ każda niezwykła rzecz musi być katastrofalna,
dobry lot definiuje się przez przeczenia: twój samolot
nie został porwany, nie rozbił się, nie wymiotowałeś, nie spóźniłeś
się, nie mdliło cię od jedzenia. Dlatego odczuwasz wdzięczność.
Wdzięczność wywołuje w tobie taką ulgę, że w umyśle pojawia
się pustka, co jest stosowne, ponieważ pasażer lotniczy poróżuje
w czasie. Najpierw wpełza do wyłożonego wykładziną rękawa
cuchnącego środkiem dezynfekującym, następnie przypina się
do fotela, aby udać się do domu, bądź też się od niego oddalić.
Czas ulega skróceniu, a z pewnością zakrzywieniu: nasz podróżnik
startuje w jednej strefie czasowej, ląduje w innej. Od chwili,
gdy wchodzi do samolotu i opiera kolana o siedzenie z przodu,
siedząc w nienaturalnie wyprostowanej pozycji, od startu nasz
podróżnik myśli o przylocie. Pod warunkiem, że ma choć trochę
oleju w głowie. Gdyby wyjrzał przez okno, zobaczyłby tylko tundrę
chmur, a w górze pustą przestrzeń. Czas zostaje wspaniale
oślepiony: nie ma czego oglądać. Dlatego właśnie tak wielu ludzi
mówi o podróżowaniu samolotami tonem przepraszającym. Mówią:
„Tak naprawdę to chciałbym zapomnieć o tych plastikowych
odrzutowcach, stanąć na pokładzie widokowym trójmasztowego
szkunera i poczuć wiatr we włosach”.
Nie ma jednak potrzeby przepraszać. Lot samolotem nie jest
może podróżą w przyjętym znaczeniu tego słowa, ale z pewnością
jest magią. Każdy, kogo stać na bilet, może sobie wyczarować
ruiny zamku Drachenfels albo wyspę z wiersza Yeatsa Lake Isle
of Innisfree. Wystarczy, że wybierze odpowiednie schody ruchome,
na przykład na lotnisku Logan w Bostonie. Należy jednak
dodać, że ten jeden wjazd schodami ruchomymi bardziej ożywia
umysł, bardziej przypomina podróż niż cały lot samolotem.
Reszta, czyli obcy kraj, wszystko, co składa się na przyjazd, jest
rampą cuchnącego lotniska. Jeśli pasażer postrzega ten rodzaj
przemieszczania się jako podróż i oferuje swoją książkę publiczności,
pierwszym napotkanym cudzoziemcem jest grzebiący
w ubraniach celnik albo wąsaty demon w dziale imigracyjnym.
Chociaż samoloty weszły do porządku dziennego, nadal powinniśmy
ubolewać nad tym, że znieczuliły nas na przestrzeń; jesteśmy
zapuszkowani jak kochankowie w zbrojach.
Wszystko to jest oczywiste. Mnie interesuje poranna pobudka,
przejście od znanego do dość osobliwego, potem do
dziwnego, całkiem obcego, wreszcie zupełnie nieziemskiego.
Liczy się podróż, nie przyjazd; wyprawa, nie lądowanie. Ponieważ
po lekturze książek podróżniczych czułem się pod tym
względem oszukany, zacząłem się zastanawiać, czego mi właściwie
odmówiono; postanowiłem wyruszyć do krainy z książek
podróżniczych, tak daleko na południe, jak da się dotrzeć pociągiem
z Medford w stanie Massachusetts, i zakończyć książkę
tam, gdzie zaczynają się książki podróżnicze.
Nie miałem nic lepszego do roboty. Znalazłem się na etapie
życia literackiego, który zacząłem rozpoznawać. Właśnie ukończyłem
powieść, spędziwszy dwa lata w domowych pieleszach.
Poszukiwałem tematu na kolejną książkę, ale stwierdziłem, że
zamiast trafiać w sedno, uderzam na oślep. Nie cierpiałem mrozu.
Pragnąłem słońca. Nie miałem pracy – w czym więc tkwił
problem? Po przestudiowaniu map doszedłem do wniosku, że
od mojego domu w Medford prowadzi nieprzerwana linia kolejowa
aż do wielkiego płaskowyżu Patagonii na południu Argentyny.
Tam, w miasteczku Esquel pociąg kończył bieg. Z Tierra
del Fuego nie było połączeń kolejowych, ale między Medford
a Esquel ich nie brakowało.
W tym włóczęgowskim nastroju wsiadłem do pierwszego
pociągu, tego, którym ludzie jeździli do pracy. Ludzie wysiedli,
ich podróż pociągiem dobiegła końca. Ja zostałem: moja dopiero
się zaczynała.
(...)