Safari mrocznej gwiazdy

Lądem z Kairu do Kapsztadu

Wypad

Wszystkie wiadomości z Afryki są niedobre. To sprawiło, że zapragnąłem
tam pojechać, choć nie z powodu strasznych historii,
modnych miejsc czy opowieści o masakrach i trzęsieniach ziemi,
o których się czyta w gazetach. Zatęskniłem za przyjemnością
bycia w Afryce. Czując, że ten kontynent jest tak olbrzymi, zawiera
tak wiele nieopowiedzianych historii, a także nadzieję,
komedię i słodycz – czując, że w Afryce panuje nie tylko udręka
i terror – zapragnąłem ponownie znaleźć się w bundu, jak nazywaliśmy
busz, chciałem wędrować po starodawnych terenach.
Blisko czterdzieści lat temu żyłem szczęśliwie i pracowałem
tam, w sercu najbardziej zielonego z kontynentów.
Wybiegając w przyszłość, muszę wyjaśnić, że piszę to rok
później, wkrótce po powrocie z Afryki, po długim safari. W tak
wielu sprawach się myliłem; w trakcie podróży przydarzały
mi się opóźnienia, strzelano do mnie, rugano, zostałem okradziony.
Nie przeżyłem masakry ani trzęsienia ziemi, ale straszliwy
skwar; drogi były okropne, pociągi zdezelowane, o telefonach
nie warto wspominać. Rozdrażnieni biali farmerzy
mówili: „Wszystko trafił szlag!”. Pod względem materialnym
Afryka jest w gorszym położeniu, niż kiedy ją poznałem – głodniejsza,
biedniejsza, bardziej pesymistyczna, bardziej skorumpowana;
nie sposób odróżnić polityków od znachorów. Afrykanie,
nigdy nie pogardzani bardziej niż obecnie, wydali mi
się najbardziej okłamywanymi ludźmi na świecie. Zmanipulowani
przez rządy, oszukani przez zagranicznych ekspertów,
wykiwani przez organizacje dobroczynne, są kantowani na
każdym kroku. Bycie afrykańskim przywódcą oznaczało bycie
złodziejem, ale ewangeliści skradli ludziom niewinność,
natomiast egoistyczne organizacje niosące pomoc dawały fałszywą
nadzieję, co przynosiło chyba jeszcze większe szkody.
Afrykanie powłóczyli nogami albo próbowali emigrować, żebrali,
błagali, przyjmowali grubiańską, roszczeniową postawę,
domagali się pieniędzy oraz darów. Nie znaczy to, że Afryka
jest jednolitym obszarem. To zbitka pstrokatych republik
i podupadłych królestw. Podczas podróży chorowałem, zostałem
porzucony, ale nigdy się nie nudziłem; w istocie towarzyszyły
mi zachwyt i poczucie objawienia. Powyższy akapit
wymaga wyjaśnienia, przynajmniej w postaci książki, może
właśnie tej książki.
Jak wspomniałem, w dawnych, spokojnych czasach mojej
pracy nauczycielskiej w bundu życie ludzi toczyło się na
ścieżkach w buszu, na końcu czerwonych piaszczystych dróg,
w wioskach złożonych z krytych trawą chat. Flagę brytyjską
zastąpiła nowa flaga państwowa, ludzie właśnie uzyskali prawo
do głosowania, niektórzy mieli rowery, wielu mówiło o zamiarze
kupienia pierwszej pary butów. Wszyscy byli pełni nadziei,
podobnie zresztą jak ja, nauczyciel mieszkający w pobliżu osady
glinianych lepianek wśród zakurzonych drzew i wypalonych
słońcem pól. Dzieci nawoływały się w zabawie, zgięte wpół
kobiety – najczęściej z niemowlętami na plecach – okopywały
motykami kukurydzę i fasolę, mężczyźni w cieniu otępiali się
miejscowym piwem czibuku lub dżinem kaszasu. Hasające dzieci,
pracujące kobiety i bezczynni mężczyźni tworzyli naturalny
porządek afrykańskiego życia.
Od czasu do czasu wybuchały niesnaski, kogoś przebito
dzidą, pijacy brali się za łby albo dochodziło do zamieszek
na tle politycznym: samozwańcze bandy w koszulkach partii
rządzącej robiły zadymy. W sumie jednak Afryka, jaką znałem,
była uroczym, słonecznym miejscem, miękkim zielonym
pustkowiem niskich drzew o płaskich wierzchołkach, z gęstym
buszem, skrzekiem ptaków, chichotem dzieci, czerwonymi
drogami, spękanymi, kruszejącymi brunatnymi skarpami,
jakby świeżo upieczonymi, błękitnymi wzgórzami. Miejscem
pełnym zwierząt, mogących się poszczycić pręgami, cętkami,
żółtym futrem i kłami. Można tam było spotkać rozmaicie
wyglądających ludzi: od rumianych plantatorów w podkolanówkach
i szortach, przez brunatnych Hindusów i Afrykanów
o brązowych, lśniących twarzach, aż po ludzi tak czarnych, że
ich skóra nabierała ciemnofioletowych odcieni. Dominującym
w Afryce odgłosem nie było trąbienie słoni ani ryk lwów, ale
gruchanie turkawek.
Po moim wyjeździe nastąpił wysyp wiadomości o złym
obrocie spraw: czyny Boga, czyny tyranów, wojny plemienne
i epidemie, powodzie i głód, wybuchowi komisarze polityczni,
nastoletni żołnierze, siekający ludzi na kawałki…
– Długie rękawy? – szydzili, obcinając dłonie. „Krótkie rękawy”
oznaczały obcinanie całych rąk. W rwandyjskich masakrach
w 1994 roku zginął milion ludzi, głównie z plemienia Tutsi.
Czerwone afrykańskie drogi pozostały, ale zaroiły się od obszarpanych
uciekinierów, dźwigających dobytek.
W ślad za uciekinierami ruszyli dziennikarze. Ponaglani
przez wydawców, pragnących dostarczać widzom i czytelnikom
dowody bestialstwa, reporterzy podchodzili do dygoczących,
skrajnie wygłodzonych Afrykanów i zmodulowanym głosem
donosili telewidzom, obżerającym się na kanapach:
– Należy pamiętać, że ci ludzie – zbliżenie na wymianę
ognia – ci ludzie to szczęściarze.
Człowiek zawsze się zastanawia: kto to mówi? Może od
mojego pobytu w Afryce coś się zmieniło? Postanowiłem się
przekonać. Mój plan polegał na przejechaniu z Kairu do Kapsztadu,
z północy na południe, i obejrzeniu wszystkiego po
drodze.
Obecnie wiadomości z Afryki były równie złe jak pogłoski:
mówiono, że sytuacja na tym kontynencie jest tragiczna, że rozpętała
się przemoc, szaleją choroby, głód, beznadzieja, Afryka
umiera na stojąco. „A ci ludzie to szczęściarze!”. Przyszło mi
jednak na myśl – skoro mam mnóstwo czasu i żadnych pilnych
spraw – że mogę połączyć punkty na mapie, przekroczyć granice
i obejrzeć serce kraju, zamiast przeskakiwać ze stolicy do
stolicy, witany przez obłudnych przewodników turystycznych.
Na razie nie chciałem oglądać rezerwatów dzikich zwierząt,
choć pewnie później takie pragnienie mogło się pojawić. Safari
w języku suahili oznacza podróż, nie ma nic wspólnego
ze zwierzętami; człowiek „na safari” po prostu wyjechał, jest
nieosiągalny.
Chciałem być nieosiągalny w Afryce. Właśnie pragnienie
zniknięcia każe wielu podróżnikom wyruszyć przed siebie. Jeśli
masz dość czekania w domu czy w pracy, podróż jest idealna:
niech teraz czekają inni. Podróż jest swoistą zemstą za to, że
wciąż musiałeś być cierpliwy, że musiałeś zostawiać wiadomości
automatycznej sekretarce lub nie znałeś numeru wewnętrznego
osoby, do której dzwoniłeś; zemstą za to, że przez całe życie
zawodowe inni kazali ci czekać. – Oto przyczyny rozdrażnienia
pisarza, przykutego do biurka. Konieczność czekania jest też
częścią człowieczeństwa.
Niech inni tłumaczą, gdzie się aktualnie znajduję, myślałem,
wyobrażając sobie taki dialog.
– Kiedy wróci Paul?
– Nie wiemy.
– Gdzie on jest?
– Nie mamy pewności.
– Czy możemy się z nim skontaktować?
– Nie.
Podróżowanie po Afryce może też być zemstą na telefonach
komórkowych, faksach, telefonach stacjonarnych i gazecie
codziennej, na tych paskudnych aspektach globalizacji,
pozwalających każdemu, kto zapragnie, dostać cię w swoje łapy.
Zapragnąłem znaleźć się poza zasięgiem. Kurtz, bez względu
na szaleństwo, usiłuje uciec z łodzi Marlowa, pełza na czworakach
jak zwierzę, próbuje czmychnąć do dżungli. Dobrze go
rozumiałem.
Mojej podróży do Afryki przyświecały najlepsze intencje –
jechałem jako odkrywca; a także najniższe – po prostu chciałem
zniknąć, rozpłynąć się we mgle, rzucić wyzwanie: „tylko
spróbujcie mnie znaleźć”.
Kiedy codziennością rządzi rutyna, czas płynie szybko.
Wiodąc taki utarty tryb życia, czułem się jak łatwy cel: ludzie
wiedzieli, kiedy do mnie dzwonić, wiedzieli, kiedy zastaną
mnie przy biurku. Stałem się do tego stopnia osiągalny, że
zaczęło to przypominać pracę biurową, której szczerze nienawidzę.
Niedobrze mi się robiło, kiedy dzwonili i nagabywali,
prosili o przysługę czy o pożyczkę. Jeśli zbyt długo siedzisz
w jednym miejscu, ludzie zaczynają narzucać ci własne terminy.
„Potrzebuję tego na dwudziestego piątego…” albo „Przeczytaj
to, proszę, na piątek…”, albo „Postaraj się skończyć to
przez weekend…”, ewentualnie „Zróbmy w środę telekonferencję…”.
Zadzwoń do mnie… przefaksuj… prześlij mailem…
W każdej chwili możesz do mnie zadzwonić na komórkę, tu
masz numer.
Świat, gdzie każdy jest w każdej chwili osiągalny, wydał
mi się czystym koszmarem. Zatęskniłem za miejscem poza zasięgiem
telefonów, faksów, nawet poczty, za cudownym starym
światem bez kontaktu; krótko mówiąc, gdzieś daleko.
Wszystko, co musiałem zrobić, to wyjechać. Bardzo mi się
podobało, że nie muszę prosić o zgodę, poza tym nawet życie
domowe stało się dość przewidywalne. Pan Paul jest w domu
wieczorem, kiedy żona pana Paula wraca z pracy. „Zrobiłem
sos do spaghetti… Oskrobałem tuńczyka… Obieram kartofle”.
Pisarz w fartuchu, pocący się nad sosem beszamelowym, stale
w zasięgu telefonu. Trzeba odebrać, bo dzwoni ci nad uchem.
Zapragnąłem wyfrunąć. Ludzie mówili:
– Weź komórkę… Korzystaj z firmy FedEx… Zaloguj się na
hotmailu… Wstępuj do kawiarni internetowych… Odwiedzaj
moją stronę…
Nieodmiennie odpowiadałem: nie, dziękuję. Sens mego
wyjazdu polegał na ucieczce przed całym tym cyrkiem, na tym,
by znaleźć się poza zasięgiem. Najsilniejszym uzasadnieniem
podróży nie była chęć pracy nad sobą, ale wykonanie sztuczki
ze zniknięciem. Jak to ujął Huck, chciałem dać dyla w teren.
Afryka jest jednym z ostatnich miejsc, gdzie człowiek może
zniknąć. Tego właśnie pragnąłem. Niech czekają. Sam czekałem
już zbyt często i o wiele za długo.
Spadam, pomyślałem. Kolejna strona internetowa, którą
odwiedzę, będzie stroną jadowitego pająka ptasznika z Afryki
Środkowej.
Chorobliwy aspekt mego wyjazdu do Afryki polegał na
tym, że ludzie zaczęli składać mi kondolencje. Oto wybierasz
się w jakieś niebezpieczne strony, a przyjaciele okazują ci
współczucie, jakbyś złapał poważną chorobę, która może się
okazać śmiertelna. Reakcje przyjaciół niespodziewanie podziałały
na mnie stymulująco: oto mogłem sobie wyobrazić, jak
wyglądałby mój zgon. Morze łez! Tłumy żałobników! Ale też,
niewątpliwie, wielu ludzi chwaliłoby się z powagą: „Mówiłem
mu, żeby tego nie robił. Byłem jedną z ostatnich osób, które
z nim rozmawiały”.
Dotarłszy do Dolnego Egiptu, ruszyłem na południe w typowym
dla siebie nastroju podróżniczym – miałem nadzieję
na malownicze krajobrazy, spodziewałem się udręki, szykowałem
się na okropności. Szczęście nie wchodziło w rachubę,
bo chociaż szczęście jest pożądane, stanowi banalny temat
wędrówki. Z tego względu Afryka wydawała się idealna na
długą podróż.