Pociąg widmo do Gwiazdy Wschodu

Szlakiem ?Wielkiego bazaru kolejowego?

Gwiazda Europy

Podróżników zwykło się uważać za śmiałków, a przecież
podróżowanie to tak naprawdę jeden z najbardziej leniwych
sposobów spędzania czasu. Podróż to jednak nie tylko leniuchowanie,
to cały złożony „proces” nieróbstwa, dzięki któremu
możemy skupić uwagę bliskich na własnej nieobecności, zakłócając
cudzą intymność i jawnie wykorzystując innych. Podróżnik
to wyjątkowo łakomy gatunek romantycznego voyeura, który
znakomicie potrafi skrywać próżność, arogancję i niemal patologiczną
mitomanię. Życia nie uprzykrzają mu więc tajna
policja, szamani czy malaria, ale perspektywa natknięcia się
na innego podróżnika.
Pisarzy podróżników cechuje skłonność do generalizacji,
wyciągania zbyt pochopnych wniosków, toteż ich dzieła to na
ogół przegadane i pełne oczywistości powierzchowne monologi.
Niebędąca niczym więcej jak tylko usankcjonowanym
nudziarstwem relacja z podróży to najniższa forma literackiej
masturbacji – nieuczciwe narzekactwo, artystowskie łgarstwo,
pusty heroizm i choroba pozy – w dużej mierze naznaczonej
syndromem Münchhausena.
Rzecz jasna, o wiele trudniej jest zostać w domu, rozdawać
uprzejmości i mierzyć się ze światem, tyle że to zbyt miałki
materiał na książkę. Lepiej więc z pychą udawać awanturnika,
szczycić się własnym istnieniem –
Pozadzierać nosa na gościńcu orzechami zasypanym,
W kucki przysiąść na dziobie
Z samozadowolenia szczeciną zarosnąć…
– w egzotycznym krajobrazie.
W takim to nastroju szykowałem się do wyjazdu, myśląc:
„Jest jeszcze ciekawość”. Nawet najbojaźliwszy fantasta musi
od czasu do czasu stawić czoło swym wyobrażeniom. Poza tym
czasami chce się po prostu zniknąć. Dla wielu przekraczanie
własnych ograniczeń stanowi prawdziwą rozkosz, a jeśli chodzi
o próżniactwo – „Bezcelowa radość to radość czysta”.
Natchnieniem są dla mnie też marzenia, gdy siedząc we
własnym domu, kieruję wzrok na Wschód, ku wyimaginowanym
świątyniom, tłocznym bazarom i – jak to określił V.S. Pritchett –
„architekturze ludzi”, pięknościom w zwiewnych strojach, stukoczącym
na górskich zboczach kolejkom, złudzie szczęścia
i wreszcie ku sennym stanom, jakich doświadczam już w trakcie
podróży. Podczas wyjazdów nieraz zdarza mi się pogrążyć
w czymś na kształt halucynacji, jaskrawej, a jednocześnie obcej
nierzeczywistości, do której – jak na ogół w snach – żadną miarą
nie czuję się przypisany, a jednak płynę przez nią leniwie, jak
bezimienny nieznajomy pośród tłumu. Bo – jak mówi piosenka
–gdy jesteś obcym, nikt nie zapamięta twojego imienia.
Podróż nieraz wywołuje we mnie tak silne i nieokreślone
doznanie obcości, że czuję się równie niematerialny jak dym,
nikły jak duch, upiorna istota z zaświatów, niewidzialny i czujny
wśród żywych; że wędrując, nasłuchuję, choć nikt mnie nie
dostrzega. Widzialność – kondycja właściwa starszym podróżnikom
– jest znacznie przydatniejsza niż natrętne bycie. Dzięki
niej można o wiele więcej zobaczyć, bo otoczenie nam nie
przeszkadza, a tylko nas ignoruje. Taki podróżnik nigdy się nie
spieszy, więc bywa brany za włóczęgę. Jako wróg wszelkich
planów czy ustaleń, zawsze zdaje się na przypadek, urzeczony
powolnym rytmem podróży.
Duch nie może narzekać na brak czasu i stąd kolejna
przyjemność związana z bezcelowością dalekich wojaży: niespieszna,
ociężała niemal podróż pociągiem osobowym. Poczucie
bezcielesności, jak się przekonałem, wynika też z wyboru
celu podróży: potrzeby powrotu do miejsc poznanych przed
laty. Odwiedzając takie zakątki, człowiek właściwie zawsze
staje się tam widmem. Bez względu na to, czy ujrzane miasta
jawią mi się jako smutne i upiorne, czy też jako wielkie
i zgiełkliwe, istnieję w nich jak fantom, podsłuchujący cień
w pociągu widmie.
Długo po podróży opisanej w Wielkim bazarze kolejowym pochłonęły
mnie wspomnienia z tamtej wędrówki przez ląd, niezliczonych
przesiadek w Azji, ciągłej improwizacji, przecierania
szlaków. I zaduma nad tym, co pojąłem – jak przeszłość, do której
się nie wraca, wiecznie zapętla się w marzeniach. Pamięć to
też pociąg widmo. Po latach wciąż rozmyślamy o pięknej twarzy
ujrzanej w przelocie gdzieś na obcej ziemi. Albo o wiekowym
drzewie, wiejskiej drodze, wesołym podchmielonym towarzystwie
w jakiejś kawiarence czy uzbrojonych w przerdzewiałe
włócznie gniewnych chłopcach, gdy pokrzykiwali: „Zwiewać
ile sił, dim-dim!”… O odgłosie nocnego pociągu, precyzyjnie,
na trzy, zanikającej w mroku melodyjce gwizdka, gdy ułożeni
w przedziale suniemy przez świat jak w brzuchu wieloryba.
Minęły trzydzieści trzy lata. Jestem dwa razy starszy od
człowieka, który kiedyś w skwarze podróżował pociągami, zwykle
o parowym napędzie, w głąb Turcji i Indii. Zachwyca mnie
symetria różnicy czasu. Jego upływ stał się dla mnie czymś
doniosłym, wpisanym w proces starzenia. Jako młody chłopak
uważałem Ziemię za pewnik, stałość, która doprowadzi
mnie do starości, ale w późniejszym wieku zacząłem rozumieć
przemianę jako prawo przyrody, nieustanne wzruszenie wobec
niepewnego i jawnie niszczonego świata. Jedynie z wiekiem nabywamy
zdolności oceny rozpadu, doznajemy olśnienia Wordswortha,
pojmujemy mądrość wabi-sabi: nic nie jest doskonałe,
skończone ani wieczne.
„Bez przemian nie ma nostalgii” – stwierdził kiedyś pewien
mój znajomy i wtedy dotarło do mnie, że to, czego jestem
świadkiem, zapowiada nie tylko stopniowy rozkład świata,
ale też wyginięcie ludzkości. Czyżby moja dawna marszruta
zmieniła się tak bardzo jak ja sam? Postanowiłem raz jeszcze
wybrać się w tamtą podróż, własnymi śladami; było to
przedsięwzięcie poważne, ale i w duchu wędrówek młodszych,
oportunistycznych „punków”, którzy piszą potem książki, aby
zdobyć sławę.
Najlepsze podróże zdają się istnieć poza czasem, a poświęcone
na nie lata nie są nam odejmowane z życiorysu. Z podróżą
wiąże się także magiczna możliwość odrodzenia: szansa na
znalezienie miejsca, które wędrowiec pokocha, w którym rozpocznie
nowe życie i z którego nigdy już nie wróci do domu.
Odległy zakątek, gdzie jesteśmy anonimowi, na ogół wróży jak
najlepiej. Poza tym podróżując, można udawać kogoś innego,
niezwiązanego z niczym, tajemniczego, zamożniejszego albo
biedniejszego – kogo tylko się zechce. Takiego odrodzenia do-
świadcza niejeden podróżnik, o ile wyprawi się dostatecznie
daleko.
Decyzja o powrocie w miejsca niegdyś poznane jest ryzykowna,
ale nie sposób jej się oprzeć, pod warunkiem, że owa
podróż to nie poszukiwanie straconego czasu, lecz doznawanie
całego teatru zdarzeń, które nastąpiły po pierwszym tam pobycie.
Na ogół jest to jak spotkanie z kochanką czy kochankiem
sprzed lat, dziś steranym życiem, wysuszonym dziwolągiem.
Fantazje i przemiany towarzyszą nam stale. Wystarczy pożyć
trochę dłużej, a same odgrywają się przed nami – młodzi się
starzeją, drogi się poprawiają, a na niegdysiejszych łąkach powstają
nowe domy. Ale dostrzegamy też przemiany negatywne:
oto znakomita kiedyś szkoła popada w ruinę, rzeka zostaje
zatruta, staw się kurczy i zmienia w śmietnik… Dochodzą nas
ponure wieści: „Zmarł”, „Roztyła się”, „Popełniła samobójstwo”,
„Został premierem”, „Siedzi w więzieniu”, „Nie wolno już tam
wchodzić”.
Jednym z wielu wspaniałych aspektów starzenia się jest
możliwość obserwacji całego rozchybotania świata i nieodwracalności
przemian. Jej niemiłą stroną – wyjąwszy konieczność
wysłuchiwania pełnych złudzeń młodych ludzi – jest słuchanie
wciąż tych samych refleksji, i to nie tylko niedoświadczonej
młodzieży, ale też, co graniczy ze zbrodnią, osób, które niewiele
przeżywszy, bez cienia pokory ferują wyroki na temat wojny,
strachu, postępu i wroga, traktując losy świata jako spiralę
powtarzalności. Nudzą ich – a raczej „nas” – w nieskończoność
powtarzane oczywistości, odrzucone dawno książki, odkrycia,
które przestały być nowe, sugestie rozwiązań, które nie
rozwiążą już niczego. „Stwierdzam, że się starzeję” – mówi
narrator opowiadania Borgesa Kongres. – „Widzę, że się starzeję:
nieomylną oznaką jest fakt, że nie interesują mnie ani nie
zaskakują nowości, może dlatego że – jak stwierdzam – nie ma
w nich nic specjalnie nowego, są to zawsze te same, skromne
wariacje”.
Starszych ludzi niesłusznie postrzega się jako cyników
i mizantropów, podczas gdy to właśnie oni słyszą, jak cichą
i smutną muzykę ludzkości odgrywa podrzędny rockowy zespół,
który domaga się sławy. Powrót w dawne rejony, wędrówka
drogą znaną sprzed lat – coś, co młodszemu, bardziej płytkiemu
i bezkrytycznemu autorowi wydaje się nad wyraz łatwe – mnie
ujawniłoby, kim byłem, dokąd dotarłem i co później stało się
z zakątkami, które mogłem odwiedzić.
Ponieważ zrezygnowałem z pisania planowanej swego
czasu dwutomowej autobiografii Kim byłem i A nie mówiłem? –
pragnę ogarnąć swoje życie, tworząc relacje z podróży, tak
jak inni czynią to w powieściach, opowiadaniach czy esejach.
Jak ujął to Pedro Almodóvar, „Wszystko poza autobiografią to
plagiat”.
Powracając w dawne miejsca, powinienem więc wystrzegać
się wspomnień o lepszych czasach i nudnego trajkotania
o nostalgii, zwykle komunikujących tylko jedno: „Ja tam byłem,
a wy nie”. „Pamiętam, jak kiedyś można to było dostać za cztery
dolary”. „Na polu, gdzie stoi ten dom, rosło kiedyś wielkie
drzewo”. „Za moich czasów…”.
Dosyć!
(...)