Utracone serce Azji

Rozdział 1

Turkmenistan

Morze zostało w tyle; lecieliśmy nad pustynią bezkresną jak we śnie. Jej piaski wtopiły się w niebo, wżerając się w widnokrąg bezbarwnym światłem. Nic nie wskazywało na to, że jesteśmy gdziekolwiek i że się w ogóle poruszamy. Ostatnim stałym punktem odniesienia we wszechświecie były końcówki skrzydeł samolotu. Wpatrując się jednak w drzemiących i pogrążonych w rozmyślaniach ludzi dokoła, odniosłem wrażenie, że tylko ja nie pasuję do tej naznaczonej słońcem pustki. Ich twarze miały wydatne kości policzkowe, były lśniące i nieruchome. Ci ludzie spali.
Podążaliśmy mniej więcej wzdłuż czterdziestego równoleżnika, zawieszeni w połowie drogi między Gibraltarem a Pekinem, w samo serce świata. To w sumie naiwny pomysł, że świat ma serce, a mimo to okazał się dziwnie trwały. Już jako dziecko pozbyłem się złudzeń, że kiedyś ześlizgnę się z bieguna północnego albo musnę czubkami palców rozgrzany do czerwoności równik. Wciąż jednak nie opuszczało mnie przeczucie, że gdzieś u sedna największej połaci lądu na Ziemi, za bardziej znajomymi państwami, pulsuje inna, na wpół zapomniana kraina, a cała reszta to tylko peryferie.
Ale nawet na mapie nie oznaczono jej granic, a z biegiem historii doczekała się zaledwie kilku niesprecyzowanych nazw: „Turkiestan ”, „Azja Środkowa”, „Ziemia za rzeką”. Gdzieś na północ od Iranu i Afganistanu, na zachód od chińskich pustyń, na wschód od Morza Kaspijskiego (które zostało daleko w tyle) – ta olbrzymia, sekretna kraina zaszyła się w głąb samej siebie. Jej zasilane przez lodowce rzeki – starożytny Oksus i Jaksartes, Czu i Zarafszan – nie docierały nigdy do oceanu, tylko nikły w bezodpływowych jeziorach lub wsiąkały w pustynię. Himalaje odcięły jej góry od życiodajnego monsunu w miejscu, gdzie Pamir piętrzył się w nagim błysku płaskowyżów, tak wysokich, pisał Marco Polo, że nie dolatywał tam żaden ptak, a ogień palił się bladym płomieniem, w który można było wsunąć dłoń.
Mimo to region rozpościerał się od kazaskich stepów aż po Hindukusz. Był większy niż Europa Zachodnia i skrajnie zróżnicowany pod względem geograficznym. Pamir krył się pod wieczną zmarzliną, tymczasem rozpostarta pod nami pustynia Kara¬ kum kipiała nieraz przez kilka tygodni w temperaturze ponad czterdziestu stopni Celsjusza, a jej równa połać twardniała jak wygładzony kamień.
– Tam, w dole, nie ma na co patrzeć – powiedział siedzący obok mnie Uzbek. – To kraj Turkmenów. – Głos mu pociemniał z pogardy. – Pastuchów. – A potem spytał, zaniepokojony moją kulawą ruszczyzną: – Pan z któregoś z krajów nadbałtyckich?
– Nie, z Anglii.
– Z Anglii. – Rozważał te słowa jakby w oczekiwaniu, że coś, cokolwiek, zaświta mu w głowie. – Rzut kamieniem od Ameryki…
Zapatrzyłem się w dół. Kadłub samolotu sunął nad bezdrożem, poznaczonym tylko niewyraźnymi śladami. Tu i ówdzie, jak w atlasie anatomicznym, kanały i arterie krzyżowały się na bezbarwnej tkance piasku lub zlewały w ciemne pola. Grunt rozbielł się czasem w solniska, gdzie krzewy zwiędły albo ich nigdy nie było. Wobec ogromu pustyni wszystko to jednak zdawało się równie znikome jak kratery na księżycu. Kilometrami snuła się tylko jedna barwa: straszliwy, dyszący głodem odcień platyny, kolor nie tyle czystego piasku, ile sproszkowanej gliny imperiów, które sczezły w tym pyle: Persji, Seleucji, Partii, Macedonii… Przerażające, a zarazem przewidywalne, że serce świata nie jest pulsującym organem, tylko wędrującym z miejsca na miejsce znakiem zapytania.
Ludzie wypełnili je swymi wewnętrznymi demonami. W starożytności były to włości hord kimeryjskich, od zawsze okrytych mgłą tajemnicy, oraz siejących postrach Scytów z ich końmi i złotem. Stało się korytarzem, zalewanym przez plemiona koczownicze. Przez stulecia trwało w milczeniu, a wędrówki jego ludów pozostawały niewiadomą; do czasu, gdy rozpuściło swą dziką kawalerię na zachód i wschód – Scytów, Hunów, Turków, Mongołów – żeby się dobrać do sąsiednich, osłabionych imperiów. Było zapleczem bożej pomsty.
Jego stłamszone rzeki karmiły też własne królestwa, ukryte przed słuchem Zachodu przez otaczający je bezmiar. Królestwa, które porzuciły same siebie w miastach i grobach, wzniesionych nad wdzierającą się zewsząd pustką albo w dolinach rzek. Dopiero pod koniec XV wieku, kiedy rozpadło się imperium mongolskie i zamarł Jedwabny Szlak, przerażające serce lądu wypadło z głównego nurtu dziejów, rozszczepiwszy się na mroczne chanaty i plemienne pastwiska. Czterysta lat później Imperium Rosyjskie wchłonęło je bez trudu, a ich odgłos ledwie dał się słyszeć – jakby stały się lalką brzuchomówczej Moskwy.
– Pojedzie pan do Samarkandy i Taszkentu – oznajmił siedzący obok mężczyzna. Zabrzmiało to raczej jak rozkaz niż pytanie. – Ale do Tadżykistanu pan nie pojedzie, bo tam jest wojna. Wszędzie się teraz biją. Nikt nie wie, co będzie dalej…
W moich myślach podróż ciągnęła się jednak przez dziesięć tysięcy kilometrów gór i pustyni. Radziecki system turystyczny przestał istnieć, więc zabezpieczyłem sobie wizę, rezerwując pokoje w kolejnych ponurych hotelach, czego zwykle nie robię. Dawny porządek – cała sowiecka Azja Środkowa – dogorywał, a pięć republik, utworzonych sztucznie przez Stalina, ogłosiło niepodległość kilka miesięcy temu. Uzbekistan, Tadżykistan, Kazachstan, Turkmenistan, Kirgistan – radziecka fala przyboju odstąpiła nagle od tych tajemniczych państw muzułmańskich i zostawiła je nagie w obliczu niezawisłości. Czym teraz się staną? Czy rzucą się w tygiel islamski, czy zejdą na powrót w komunistyczną masę? Ich przyszłość mogłem sobie wyobrażać tylko przez pryzmat znanych mi potęg: świata islamu, Moskwy, Turcji i Zachodu.
Po południowej stronie już od przeszło godziny prowadziły nas na wschód okryte śniegiem wierzchołki Kopet¬ dag – Suchych Gór. Dryfujące po morzu mgły, wyznaczały dziedziczoną z pokolenia na pokolenie linię bojową między światem perskim i turkijskim. Przez ponad trzy tysiące kilometrów ścigały nas jak pierwsze fale oceanu, gotowe runąć z irańskich wyżyn zaledwie pięćdziesiąt kilometrów dalej na południe.
Potem zaczęliśmy się zniżać nad rozległą oazą. Pełznący pod nami wąż Kanału Karakumskiego niósł szlam i wodę do Morza Kaspijskiego. Kołchozy wyglądały schludnie jak rzymskie obozy, przepołowione wyblakłymi ulicami, po których nic nie jeździło. Przez głośnik zapowiedziano, że za dziesięć minut wylądujemy w Aszchabadzie.
Aszchabad, stolica Turkmenistanu, nie wzbudziła we mnie żadnych odczuć. Turkmenia była jedną z najbiedniejszych i najdzikszych republik byłego ZSRR – pustynną krainą większą niż Niemcy, zaludnioną przez niespełna cztery miliony dusz. Przed ponad stuleciem jej mieszkańcy uprawiali ziemię w oazach lub zajmowali się koczowniczą hodowlą; dzięki ich wypadom targi Buchary i Chiwy wypełniały się tysiącami perskich niewolników. Dziś Turkmenistan odkrył ropę, gaz ziemny i złoża mineralne oraz – jak się zdaje – dyktatorskie nawyki. Po upadku Sowietów niewiele się zmieniło w jego ustroju, poza formalnym zniesieniem komunizmu.
Obserwując pasażerów podczas lądowania, uświadomiłem sobie, że mongolskie twarze należą do Kazachów i Uzbeków, którzy podróżowali na wschód. Oblicza Turkmenów były pełne zaciętości. Niektórzy mieli brązowe włosy, wydłużone szczęki i smukłe nosy. Kilku mogło uchodzić za Niemców albo Anglików. Dwa rzędy dalej kobieta o owalnej twarzy i niebieskich oczach karmiła piersią niebieskookie dziecko. Przed nią rozparł się mułła w turbanie, a rozwidlona broda spływała mu na pierś z zapadniętych policzków. Kiedy zanurkowali pod siedzenia jęczącego tupolewa w poszukiwaniu bagaży, udało mi się wypatrzyć tylko pojedyncze walizki; większość dźwigała paczki związane wystrzępionym sznurkiem, zrolowane koce i popękane torby. Wciąż sprawiali wrażenie nomadów: łupieżców i oportunistów, których historia dopadła w połowie migracji.
Kiedy dotarłem do ich stolicy, wydała mi się miastem zupełnie im obcym, raczej rosyjskim, niemal bez właściwości. Zdumiony, chodziłem po ulicach: wiodły między szpalerami jodeł i platanów, zieleni nieprzypisanej do żadnego miejsca na stałe. Sto lat temu było tu niewielkie skupisko chałup; rozebrano je pod bazę wojskową, po której zostały szerokie drogi dla wozów taborowych i artylerii. W 1948 roku trzęsienie ziemi obróciło Aszchabad w pył, zabijając sto dziesięć tysięcy osób. Teraz wszystko było skromne, pospolite, jakby tymczasowe. W mieście panował klimat biernej obcości. Wydawało się na wpół opustoszałe. Nijakie, wzniesione w klasycznym porządku budynki ministerstw, uczelni i urzędów wykończono pastelowymi tynkami. Na znak ustępstwa wobec kultury miejscowej wkomponowano gdzieniegdzie pseudoorientalne płytki fajansowe i sztukaterie, nad każdym wejściem i frontonem wciąż jednak widniały symbole sierpa i młota oraz czerwone gwiazdy. Nikt ich nie usunął, co więcej, chyba nikt nie zwracał na nie uwagi. Pozostały jako swoista przestroga. Na ulicach było pełno Rosjan: człapiących niezgrabnie wyrostków w dżinsach, kobiet o ciężkich biodrach, zniszczonych twarzach i włosach farbowanych henną. Gawędzący w parkach weterani wojenni wciąż podzwaniali medalami, a krzepkie ogrodniczki schylały się nad klombami róż. Marzyłem, żeby z kimś porozmawiać. Młodzież wałęsała się pod drzewami orzecha, młode matki spacerowały z dziećmi, kusząc mnie tajemnicą wciąż nieznanego ludu. Co robili, kiedy ich tu nie było? O czym myśleli? Ni stąd, ni zowąd znaleźli się w otoczeniu, którego obcość mogła przyprawić o utratę zmysłów.
Dwie dziewczynki siedziały w dziecięcej kolejce i jeździły po torach między drzewami, udając, że prowadzą prawdziwy pociąg. Z obserwującą je z boku matką dworowaliśmy sobie z nich troszkę, bo podchodziły do zabawy ze śmiertelną powagą, ale nasz śmiech brzmiał krucho i pusto. Pewnie były jeszcze zbyt małe, byśmy mogli w nich rozwiać złudne poczucie kontroli. Kobieta okazała się pół Rosjanką, pół Ormianką. W ubiegłym roku rozwiodła się z mężem Turkmenem. Dziewczynki o cerze jak pierwiosnek i niebieskich oczach są owocem tego związku. Ale ona chce teraz wrócić do Rosji.
– Wszyscy chcemy. Znajomi Rosjanie o niczym innym nie mówią. Część już wyjechała. Moi dziadkowie przybyli tu jako rolnicy jeszcze za cara, wtedy był w Rosji głód ziemi, więc znam tylko te strony.
– Czuje się pani u siebie?
Zawahała się.
– Poniekąd.
Niewykluczone, że teraz wszędzie czuła się obco. Miała tę osobliwą słowiańską twarz, która rozpala się ckliwym, paradoksalnie wzruszającym, smutkiem.
– Ciężko będzie wracać. Trudno to nawet nazwać „powrotem”. – Wzdrygnęła się odrobinę. – Ale rzucają nam kłody pod nogi. Jeśli starasz się o pracę, musisz złożyć podanie po turkmeńsku. I już na wstępie pytają, czy mówisz po turkmeńsku. A ja się nigdy nie uczyłam tego języka…
Powiedziała to z pełnym zdumienia żalem, jakby nagle zdała sobie sprawę, że tu też jest jakaś kultura, a nie tylko ginący, nieistotny kawałek świata. Przez całe życie miała do czynienia z lekceważonym ludem turkijskiego pochodzenia, który zmuszono do nauki rosyjskiego. Teraz, dosłownie z dnia na dzień, stała się cudzoziemką w rodzinnym kraju.
– No i dokąd pani pójdzie? – spytałem.
– Nie wiem. Mam krewnych w Moskwie, ale nie sposób tam znaleźć pracę. Dwupokojowe mieszkanie kosztuje półtora miliona rubli… Ciężko jest. Ciężej niż tutaj – dodała smutno.
Pociąg¬ zabawka zatrzymał się ze zgrzytem i dziewczynki wygramoliły się z wagoników. Kobieta parsknęła rozgoryczona:
– Ale ci ludzie jeszcze pożałują, kiedy stąd wyjedziemy! Rosjanie zajmują się wszystkim! Tylko dzięki nam cokolwiek tu działa. Jaka będzie ich przyszłość, kiedy nas zabraknie?
Oczywiście przyszłość już krążyła po mieście, ale wciąż była niejasna. Turkmeni zaludniali te ulice i mieszkania jak cudzoziemcy. Chodzili w wyświechtanych marynarkach i zakurzonych butach. Kobiety nosiły kwieciste sukienki i równie smętne żakiety; ale na ich głowach błyszczały jedwabne chusty, spod których spływały kaskadą lśniące warkocze. Czasem trafił się starzec w wyniosłej baranicy albo niebieskim turbanie – jakby przykuśtykał z całkiem innej epoki. Raz czy dwa mignęła mi panna młoda w aksamitnej sukni do kostek.
Poruszali się jednak po radzieckim mieście. Niespodziewanie odziedziczyli struktury i instytucje po innej cywilizacji. Moskwa przez kilkadziesiąt lat próbowała ich wtłoczyć w nie uznający pojęcia narodu stereotyp homo sovieticus i w nim pogrzebała ich kulturę. Nawet nazwy ulic i placów – prospekt Gagarina, skwer Lenina – zostały na razie niezmienione. Tylko plac Karola Marksa przemianowano na plac Turkmenistański, a cynicznie brzmiącą nazwę prospektu Wolności zastąpiono imieniem Machtumkulego, żyjącego w XVIII wieku ojca literatury turkmeńskiej, który spoglądał teraz z portretów na ścianach instytucji i urzędów, jakby był prezydentem.
Obserwowany z dowolnej wysokości Aszchabad sprawiał wrażenie nietrwałej pastuszej osady: skupiska chałup, których blaszane bądź kryte azbestem dachy tonęły wśród drzew u podnóża zamglonych gór Kopet¬ dag. Snułem czasem fantazje, że to olbrzymi garnizon, wzniesiony na obrzeżach prawdziwego turkmeńskiego miasta, które znikło z powierzchni ziemi. Nie umiałem go sobie jednak wyobrazić.
Krążyłem po uprzątniętych placach i bulwarach, niezdolny ocenić głębię przemian, jakie dokonały się w tych ludziach. Wyglądali na wypalonych. Nawet Rosjanie nie zdawali się panami tej metropolii – przypominali raczej wywłaszczonych chłopów. Człapali po chodnikach jak wieśniacy. Jakby to miasto było niczyje. Z hippodamejską siatką ulic, dającymi cień drzewami i bezbarwnymi pomnikami – idealne laboratorium eksperymentu komunistycznego, który przez wymieszanie rozmaitych ludów miał uprościć świat.
(...)