Gia wziął mnie mocno pod ramię i sczepieni razem niczym Alicja i Biała Królowa przeszliśmy przez wysoki przedsionek synagogi, ozdobiony przysadzistymi kręconymi kolumnami, a potem powędrowaliśmy wzdłuż nawy, przystając co krok, ponieważ Gia zamaszyście wymachiwał wolną ręką i zachęcał mnie do podziwiania wspaniałych elementów wystroju wnętrza, a było ich raczej niewiele. Mimo że dekoracje okazały się zdecydowanie mało interesujące, samo istnienie synagogi było bardzo ciekawe. Gia przywołał skinieniem staruszka, usadził nas wszystkich w ławce i powiedział:

− Gruzini nigdy nie prześladowali Żydów. Jedynie w Gruzji Żydzi mogli przez wieki żyć wolni od strachu. Są Gruzinami tak samo jak my.

Odwrócił się do starszego mężczyzny, który pokiwał głową i uśmiechnął się na potwierdzenie tych słów. Gia usiadł więc zadowolony, śpiewając uroczo pijacką pokojową kołysankę:

Zobacz, zobacz

Bez nienawiści

Bez nienawiści

Bez urazy!

W dużej mierze można to uznać za prawdę. Do wybuchów przemocy w stosunku do żydowskich mieszkańców Gruzji dochodziło jedynie w XIX wieku, gdy na tych ziemiach pojawili się rosyjscy prawosławni kapłani i urzędnicy, którzy przynieśli ze sobą swój napastliwy antysemityzm. Owe zajścia zostały sprowokowane przez oskarżenia o mord rytualny i spotkały się z kategorycznym potępieniem ze strony wielu znaczących Gruzinów, którzy pisali obszerne rozprawy ganiące takie przejawy religijnej nienawiści jako sprzeczne z gruzińską tradycją i kulturą. Ilia Czawczawadze i Akaki Cereteli, dwaj najwspanialsi poeci gruzińscy końca XIX wieku, wywierający chyba największy wpływ na ówczesne życie intelektualne i kulturalne, pisali i wypowiadali się przeciw antysemityzmowi, a także tworzyli utwory o tematyce żydowskiej oraz przetłumaczyli na język gruziński utwory Byrona (Melodie hebrajskie, Pochwałę Żydów) i Lermontowa (Proroka), w których też wykorzystano wątki żydowskie. Te poglądy Czawczawadzego i Ceretelego można przeciwstawić ich wrogiemu podejściu do ormiańskiej społeczności mieszkającej w Gruzji. Dawid Gwelesiani namalował całkiem niezły obraz, na którym ukazał Żydów z Oni witających Akakiego Ceretelego przybywającego do ich miasta.

Starzec powiedział nam ze smutkiem, że od momentu ogłoszenia niepodległości przeważająca część Żydów z Oni, a także z całej Gruzji, wyemigrowała do Izraela.

– Większość z nas wyjechała. Mój syn, moje córki, moje wnuczęta, wszyscy pojechali. Pozostało jedynie trzydzieści rodzin, a i tak większość z nich złożyła wnioski o wyjazd. Ale ja zostanę, teraz jestem już za stary, a poza tym jestem Gruzinem i nie chcę nigdzie jechać. Żyliśmy tu od tak dawna.

Zapytałem, od jak dawna.

– Od zawsze. – Wzruszył ramionami i rozłożył szeroko ręce. Istnieją różne wersje opowieści o przybyciu pierwszych Żydów do Gruzji. Zgodnie z tradycją ustną, funkcjonującą również w Dagestanie, Żydzi przybyli do Kartlii w VII wieku przed naszą erą, po tym jak asyryjski król Salmanasar wygnał ich z Izraela – ta grupa miała stanowić część tak zwanych Dziesięciu Zaginionych Plemion. W drugiej wersji, którą znajdujemy w kartlis cchowreba, czyli w gruzińskich kronikach, podaje się nieco późniejszą datę: Żydzi pojawili się w Gruzji po zniszczeniu pierwszej świątyni i zdobyciu Jerozolimy przez Nabuchodonozora w 586 roku przed naszą erą. Oczywiście, wzmianka w kronice prawdopodobnie też opierała się na tradycji ustnej i została zapisana dopiero około XI wieku naszej ery, należy ją zatem traktować z pewną dozą ostrożności, o ile ktoś ma naukowe lub podejrzliwe usposobienie. Trzecim momentem ich przybycia mógł być mniej więcej rok 70 naszej ery, okres po złupieniu drugiej świątyni przez Rzymian i zburzeniu Jerozolimy. Chociaż najstarsze świadectwa archeologiczne, czyli nagrobki z Mcchety z literami hebrajskimi i aramejskimi, pochodzą z IV wieku naszej ery, należy uznać, że społeczność żydowska zamieszkiwała tereny Gruzji − podobnie jak innych regionów Kaukazu – na długo przed narodzinami Chrystusa. Uważano, że Żydzi z Azerbejdżanu, Bain Israel, za caratu uniknęli podatku nałożonego na ich współwyznawców, ponieważ zdołali przekonać władze, iż opuścili Ziemię Świętą przed ukrzyżowaniem Jezusa, nie można ich więc obarczać winą za jego śmierć i dlatego należy ich zwolnić z opłat.

Obecność Żydów w Gruzji ma zasadnicze znaczenie w historii przyjęcia przez ten kraj chrześcijaństwa, ponieważ to właśnie w środowisku Żydów z Mcchety święta Nino, wielka oświecicielka, zaczęła w 332 roku głosić Dobrą Nowinę i przekonywać do nawrócenia. Sama Nino pochodziła z Kapadocji, ale nauczyła się języka hebrajskiego i dzięki temu mogła rozmawiać z Żydami, którzy przyjęli ją z życzliwością. Niektórzy z nich towarzyszyli jej, gdy wędrowała po kraju, czyniła cuda pośród Gruzinów, ochrzciła kartlijskiego króla Miriana, jego żonę królową Nanę (prawie wszystkie Gruzinki noszą imię Nino, Nana lub Nunu) oraz większość ich dworu i poddanych. Wcześniej w tym regionie działali chrześcijanie, ale to oficjalne nawrócenie wywarło najgłębszy wpływ na historię Gruzji i zwróciło ją w stronę Zachodu i chrześcijańskiego Bizancjum zamiast w stronę Wschodu i zaratusztriańskiej, a potem muzułmańskiej Persji.

Po całym Kaukazie krążą osobliwe plotki o żydowskim pochodzeniu różnych ludów lub plemion. Starogruzińskie słowo oznaczające Żyda, uria, często pobrzmiewa w nazwach miejscowych, a pogłoski o żydowskich przodkach powtarza się od Dagestanu aż po Krym, dodając niejednemu rodowodowi pewnej starożytności. Najbardziej znany przykład tego rodzaju twierdzeń dotyczy królewskiej dynastii Bagrationich lub inaczej Bagratydów, którzy rządzili Gruzją albo jakąś jej częścią od IX do XIX wieku. Wydaje się, że ta żywotna rodzina w VI wieku zyskała pozycję najważniejszych władców i książąt na płynnym pograniczu Gruzji i Armenii. Oczywiście, dali oni też początek rodowi Bagratunich, z którego pochodziło wielu królów i książąt Armenii. Kwestia tego, na ile byli oni w pełni Ormianami lub w pełni Gruzinami, utrzymuje historyków z obu krajów w dobrej formie, ponieważ desperacko próbują oni udowodnić czystość, oryginalność oraz wyjątkowość swojej dynastii. Gruzińscy badacze upierają się przy stanowisku, że Bagratydzi wywodzili się ze Speri, najstarszej gruzińskiej społeczności miejskiej (obecnie İspir w Turcji, paskudne miejsce pełne tajniaków), i pewna gałąź rodziny osiedliła się później w Armenii, natomiast Ormianie twierdzą, że… No cóż, zajmują się tym od lat, przepychając się nawzajem w walce o starszeństwo.

Istnieje opowieść wspólna Bagratydom i Bagratuniom, zgodnie z którą ich przodkiem był człowiek żydowskiego pochodzenia, noszący imię Sumbat, Smbat lub Sbat. Żyjący w X wieku historyk Mojżesz z Daschuranu napisał w swoim dziele, którego tytuł można przetłumaczyć jako „Historia kaukaskich Albańczyków”, że: „Król Armenii, syn Hajka, poprosił króla Babilonu o pewnego żydowskiego jeńca imieniem Sbat. Zabrał go i z wielkimi zaszczytami osiedlił w Armenii. Od tego Sbata pochodzi ród Bagratunich”. Różne wersje tej historii były rozpowszechniane w Gruzji. Wielki turecki podróżnik Ewlija Czelebi, który w XVII wieku spędził trochę czasu w Gruzji i na Kaukazie, w swojej Księdze podróży pobieżnie opisał genealogię królów Gruzji, którą rozpoczął z cudowną pewnością zdaniem: „Ich pierwsi królowie byli Żydami”. Autorzy kartlis cchowreba podkreślają, umyślnie próbując dodać pochodzeniu władców Gruzji splendoru i prestiżu, że przodkiem Bagratydów był król Dawid. Na herbie rodziny królewskiej ukazano procę i harfę Dawida, fragment jednego z psalmów, szatę bez szwów należącą do Jezusa (którą do Gruzji przywieźli rzekomo Żydzi z Mcchety i ukryli ją pod wspaniałą katedrą Sweti Cchoweli) oraz wagę.

Do wszystkich tych opowieści oraz do świadectw potwierdzających istnienie starożytnych wspólnot żydowskich na Kaukazie, społeczności mieszkających w Mcchecie oraz górach Dagestanu i Azerbejdżanu, należy dodać jeszcze jeden wymiar. W VI wieku naszej ery na sytuację mieszkańców Kaukazu coraz bardziej zaczęła wpływać obecność pewnego dziwnego koczowniczego ludu pochodzenia tureckiego, który przybył na te tereny z Azji Środkowej. Lud ten szybko stał się znaczącą siłą w regionie, podbił kolejne ziemie i podporządkował sobie jeszcze więcej miejscowych plemion. Granice stworzonego w ten sposób mocarstwa sięgały w VIII wieku naszej ery od północnych wybrzeży Morza Czarnego, przez Krym na zachód, aż do Kijowa, a potem przecinały Dniepr, Don i Wołgę, docierały do podnóży Uralu, następnie biegły wzdłuż północnych i północno-zachodnich brzegów Morza Kaspijskiego, a na południu opierały się na górach Kaukazu. Mowa tu o Chazarach, spokrewnionych z Bułgarami, Baszkirami i wieloma innymi ludami stanowiącymi część wielkiej migracji plemion tureckich i ich konfederacji. Owa fala przetoczyła się ze wschodu na zachód, a jej kulminacją było osiedlenie się Seldżuków i Osmanów w Azji Mniejszej i Europie Wschodniej.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.