Święta tradycja, własny głos

Opowieści o amerykańskim jazzie

Mingus to ciemne zaułki i podejrzane mety. Gorączkowe przemierzanie miasta w poszukiwaniu przygody, miłości czy bijatyki. Zgiełk. Niespokojne, głośne noce, a po nich cichy smutek. Gniew i czułość; pomieszanie zmysłów. „Jestem Charles Mingus. Półczarny, żółty, półżółty, lekko, nawet nie bardzo żółty, niewystarczająco biały, żeby nie być czarny. Uważam się za Murzyna – tak przedstawia się widzom filmu Charles Mingus. Triumph of the Underdog. – Jestem Charles Mingus, sławny muzyk jazzowy. Sławny, ale nie na tyle, żeby zarobić na życie w społeczeństwie takim jak amerykańskie”.

            Został kontrabasistą, choć marzył, żeby grać na wiolonczeli – ale był na to zbyt czarny albo niewystarczająco biały. Charles Mingus: cierpiący na wszelkie możliwe manie i urojenia, kipiący agresją i delikatny, wierny tradycji i awangardowy, głęboko pobożny i grzeszny, mitoman i wyznawca prawdy, pijak, narkoman, erotoman, człowiek, w którym rozkołysana muzyka Kościoła zielonoświątkowców mieszała się z prostotą ulicznych grajków.

            Terroryzował struchlałych muzyków, którzy mieli śmiałość wejść w jego towarzystwie na scenę. Prowadził warsztaty, Jazz Workshop, prawdziwą jazzową fabrykę. Nie było w niej miejsca na potknięcia czy bumelanctwo – Mingus wymagał całkowitego poświęcenia. W przeciwnym razie wybuchał gniewem. W ten sposób wychowywał Teda Cursona, Peppera Adamsa, Jakiego Byarda i Bookera Ervina. Kazał im oddać muzyce absolutnie wszystko, podporządkować jej całe życie. Jednym z jego podopiecznych był też saksofonista Jackie MacLean, ten sam, któremu później wybił zęby. „Grałem bebop i byłem przekonany, że to jedyna właściwa droga – wspominał McLean w Four Lives in the Bebop Business Alfreda Bennetta Spellmana. – Ale Mingus oczekiwał czegoś innego. Powtarzał mi, że chce Jackiego, a nie Charliego Parkera. Czasami był zadowolony i wtedy mówił: »Dziś grałeś jak Jackie. Zapomnij o akordach i nie martw się, czy stroisz, czy nie. Wszystkie nuty są w porządku«”.

            Muzyka Mingusa była niemal tak samo różnorodna i nieprzewidywalna, jak zmienne bywały jego nastroje. W jednej chwili potrafił przejść od infantylnego entuzjazmu do depresji. Od prymitywistycznych impresji Pithecanthropus Erectus po wyrafinowaną elegancję The Black Saint and the Sinner Lady. „Na tym właśnie polega tajemnica niezwykłości tego człowieka: porusza go to, co nie daje się przewidzieć, to, co nowe. Ma coś do przekazania i wykorzysta każde dostępne mu narzędzie, by wygłosić swoje przesłanie – napisał w nocie dołączonej do tej drugiej płyty Edmund Pollock, lekarz Mingusa. – Właściwie dlaczego nie kazać psychologowi dokonać interpretacji wizji kompozytora? Psychologowie badają zachowania lub sposoby komunikacji poprzez słowa. Dlaczego nie mieliby użyć tej umiejętności do opisu dzieła muzycznego? Cierpienia

z okresu dziecięcego, a także już dojrzałego mężczyzny, czarnego mężczyzny, wystarczyły, żeby wywołać zgorzknienie, nienawiść, wycofanie się. A jednak pan Mingus nigdy się nie poddał”.

Gra miejska: Nowy Jork śladami Charlesa Mingusa.

            Pod koniec lat pięćdziesiątych sam przyszedł pod szpital psychiatryczny Bellevue. Ja też przyjechałem tam z własnej woli. Stałem przed ceglanym gmachem najstarszego publicznego szpitala w Stanach Zjednoczonych, otwartego w 1736 roku. Dziś budynek nie wygląda złowieszczo. Nie przypomina ostatniego przystanku w drodze do piekła. Mamy rok 2017 i piekło jest wyposażone w klimatyzację, wygodne, sterylne i starannie odrestaurowane pomieszczenia. Dziś Bellevue jest atrakcją na turystycznej mapie Nowego Jorku. Osobliwą, ale czy bardziej niż paryskie cmentarze i katakumby?

            Przed wejściem do szpitala grupka turystów fotografuje fasadę budynku. To tu przywieziono Eugene’a O’Neilla, jednego z największych amerykańskich dramatopisarzy, gdy próbował popełnić samobójstwo. Był tak częstym gościem tego przybytku, że zaprzyjaźnił się z personelem. To tu z alkoholizmu próbował się  wyleczyć Malcolm Lowry, autor Pod wulkanem. Właśnie w Bellevue zamknięto Normana Mailera, gdy pisarz zaatakował swoją żonę, dźgając ją scyzorykiem. W szpitalu Mailer prowadził obsesyjnie szczegółowy dziennik, w którym zapisywał przybycia i odejścia różnych „czarnuchów”, „ćpunów”, „portorykańskich zabójców” i „nastoletnich zbirów-pederastów”. Gdy wychodził, napisał, że będzie tęsknił. Do Bellevue przywieziono też Marka Davida Chapmana, zabójcę Johna Lennona. Tu też zgłosił się Charlie Parker po dwóch próbach samobójczych w 1954 roku.

            Dla bitników szpital psychiatryczny stał się niemal drugim domem. Williama S. Burroughsa przygarnięto, gdy odciął sobie kawałek palca, by zaimponować ukochanemu. Allen Ginsberg w 1949 roku trafił na oddział Columbia Presbyterian Hospital, gdzie poznał Carla Solomona, który uważał szaleństwo za honorowe wyjście z tragedii egzystencji, więc dobrowolnie zgłosił się na leczenie. „Widziałem, jak najlepszych z mojego pokolenia zabrało szaleństwo, głodnych, histerycznych, nagich, / włóczących się o zmroku murzyńskimi uliczkami, wściekle spragnionych choćby jednej szprycy” – tak zaczyna się Skowyt, jeden z najsłynniejszych utworów dwudziestowiecznej Ameryki, poemat o nonkonformizmie, który Ginsberg zadedykował Solomonowi. I dalej: „[…] którzy przykuci do wagonów podziemnej kolejki urządzali na benzedrynie niekończące się jazdy z Battery do świętego Bronksu, aż hałas kół i dzieciarni znów nie sprowadził ich na ziemię, drżących, z rozbitymi wargami, z żałosną pustką w głowie, odartych z blasku w posępnym świetle Zoo, / […] którzy potrafili gadać bez przerwy przez siedemdziesiąt godzin na trasie z parku do meliny, do baru, do Bellevue, do muzeum, do Brooklińskiego mostu”.

            Mingus też włóczył się o świcie „murzyńskimi ulicami”, a w głowie huczały mu trąby, puzony i saksofony. Nie mógł spać i odchodził od zmysłów. Jego mózg – pisał w autobiografii Beneath the Underdog – przypominał rozregulowany ekran telewizora. Łaził bez celu, rozważając w myślach, czy nie obudzić któregoś z przyjaciół albo nie wpaść na kilka minut do Birdland. Ale nie zadzwonił ani nie wpadł. Szedł dalej, aż dotarł pod bramę Bellevue. „Nienawidzę Nowego Jorku. To miasto to potwór – żalił się. – Budynki są wielkie, wysokie aż do nieba i mają miliony oczu. Wszystkie na ciebie patrzą. To przerażające”. Oszalała głowa nie przestawała mielić, przeżuwać i wypluwać muzykę napisaną i nienapisaną. „Nie spałem od trzech tygodni” – powiedział ponoć do nocnego stróża. „To nie dom opieki, tylko szpital dla psychicznie chorych. To nie jest miejsce dla ciebie, jeśli jesteś tylko zmęczony. Idź do domu i połóż się do łóżka. Nie jesteś chyba wariatem?” – usłyszał w odpowiedzi. „Może jestem, może nie jestem” – odparł Mingus i się obraził. Podobno gdy tylko wszedł do środka, założono mu kaftan. Ale tam też nie mógł zasnąć. Przeszkadzały mu krzyki, łkanie, chrapanie, bulgoty i senne mlaski. Jego żona twierdziła, że Mingus ukrywał się w Bellevue przed gangsterem Joem Gallo, który uparł się, że zostanie jego menedżerem.

            Pielęgniarki zjawiały się nad ranem, zawsze o tej samej porze, przynosiły leki i śniadanie. Według Mingusa przychodziły wysysać krew, nacinać skórę, wbijać igły prosto w mózg, dręczyć, torturować. Do lekarza zwracał się „Herr Doktor”. Dzwonił ze szpitala do Nata Hentoffa i opowiadał mu o tym faszyście, który chce przeprowadzać na nim eksperymenty. Błagał o pomoc, ale do Bellevue łatwiej było wejść, niż się z niego wydostać.

            Mingus malował tam obrazy, pisał piosenki, aż wreszcie stworzył wielkie dzieło – The Black Saint and the Sinner Lady – płytę będącą świadectwem męczarni, pełną sprzeczności, rozdygotaną i niespójną. W jej sześciu częściach momenty krystalicznej jasności i kontroli przeplatają się z bezgranicznym chaosem, a rygor kompozycji ustępuje ekstazie zbiorowej improwizacji.

            „W moim odczuciu ta konkretna kompozycja zawiera osobisty i społeczny przekaz pana Mingusa. Odczuwa wszystko intensywnie i głęboko. Chce przekazać ludziom, że cierpi, ponieważ kocha. Nie potrafi zaakceptować własnej samotności; chce kochać i być kochanym. Jego muzyka to krzyk, wołanie o akceptację, szacunek, miłość, zrozumienie, wspólnotę, wolność, błaganie o przemianę i odrzucenie nienawiści – tak doktor Pollock diagnozuje tę twórczość. – Pan Mingus zdaje się stwierdzać, że czarny człowiek nie jest sam i że cała ludzkość musi się zjednoczyć w rewolucji wymierzonej przeciw społeczeństwom, które ograniczają wolność i prawa człowieka”.

            Oddział psychiatryczny Bellevue zamknięto w połowie lat osiemdziesiątych. Przypominał już wtedy gabinet osobliwości, medyczne muzeum, laboratorium oszalałego naukowca. Puste sale wypełniały dziwaczne przyrządy, tajemniczy i do niczego już nieprzydatny sprzęt. Starano się stworzyć tam schronisko dla bezdomnych. Potem miał się zmienić w ekskluzywny hotel i nowoczesne centrum konferencyjne. Nie powinno to dziwić – część budynków Uniwersytetu Columbia wyrosła przecież na miejscu kliniki psychiatrycznej Bloomingdale Insane Asylum. Plany jednak na razie odłożono.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.