Znajduje się na stronach hiszpańskiego Ministerstwa Sprawiedliwości. Jest interaktywna, można ją przybliżać i oddalać. Pokazuje terytorium Hiszpanii upstrzone kropkami z chorągiewkami. W standardowym przybliżeniu, które pozwala objąć wzrokiem cały półwysep, Baleary oraz fragment wybrzeża Afryki z Ceutą i Melillą, niektóre fragmenty kraju toną w powodzi kropek i chorągiewek. Niemal żadna część państwa nie jest od nich wolna; Majorka, Minorka i Wyspy Kanaryjskie także mają swoje kropki.

Każda kropka oznacza grób. Ale to nie jest mapa cmentarzy.

Gdyby jeździć po kraju z tą mapą i szukać wskazanych na niej miejsc, można by nic nie znaleźć. Tam, gdzie na mapie jest kropka, w terenie bywa po prostu pustka. Czasem, bardzo rzadko, stoi tam krzyżyk zbity z kilku patyków albo wyryty w korze drzewa lub porowatej skórze kamienia. Ale najczęściej nie ma nic. Tylko szlak turystyczny, wytyczony dawno po wojnie, skręca nagle, bez żadnej widocznej przyczyny, wyłącznie po to, by ominąć takie miejsce. Albo pośrodku pola wyrasta nagle wyspa ziół i chwastów, obła, wrzecionowata, wyrzeźbiona przez ślad pługa jak łacha na rzece. Albo dróżka, która biegła swobodnie w dół stoku, nagle odbija w bok jak spłoszony koń, bo ludzie po prostu od dawna nie chcieli chodzić dalej prosto. Czasem kropka na mapie wskazuje przydrożny rów. Skalną rozpadlinę. Wyschniętą studnię. Jamę. Czasem skrawek ziemi pod murem cmentarza albo bezimienną kwaterę.

Ludzie mówili o tych miejscach szeptem. Zabraniali dzieciom tam się bawić. Opowiadali, że lęgły się tam gzy i muchy, że ziemia była pulchna i miękka jak gąbka, że płynęła spod niej krew. Cuchnęła. Rodziła kości i łuski. Nocami płonęły nad nią błędne ogniki. Wszystkie dzieciaki z okolicy wiedziały, że po zmroku lepiej omijać te miejsca, a jeśli już musisz przejść tamtędy po ciemku, biegnij, biegnij ile sił w nogach, żeby trupie ręce nie zdążyły sięgnąć spod ziemi, złapać cię za kostkę, wciągnąć.

Niekiedy, bardzo rzadko, chodziły tam kobiety. Zbierały się pierwszego dnia listopada, w czarnych spódnicach, czarnych koszulach, butach, przefarbowanych na czarno żakietach, czerń na czerni. Przychodziły same, bez mężczyzn, bo to właśnie ich mężczyźni leżeli w tych miejscach. Najczęściej. Bo w niektórych miejscach leżały także kobiety. W tamtych czasach to była wielka odwaga tak przyjść i stać tam, gdzie – jak mówili, ci którzy wygrali wojnę – „nie wydarzyło się nic”.

Kropki na mapie wskazują miejsca, gdzie „zlokalizowano szczątki osób, które w sposób wymuszony zaginęły podczas hiszpańskiej wojny domowej w latach 1936–1939 lub w wyniku następujących po niej represji”. Jest to więc mapa mogił – zbiorowych, anonimowych grobów, w których zakopano ciała zamordowanych przeciwników politycznych.

Kropki mają trzy kolory.

Czerwone oznaczają mogiły, które ekshumowano. Rodziny zabrały już stamtąd ciała, przeniosły na cmentarz.

Białe, jak pisze ministerstwo, postawiono w miejscach, gdzie mogiły „zniknęły”.

Znikanie odbywało się na różne sposoby. Gdybyśmy wybrali się w teren, okazałoby się, że białe kropki wskazują chodniki, magazyny, supermarkety, osiedla i wysypiska śmieci, drogi i autostrady. Nie ma w tym nic dziwnego. Kraj szedł przecież naprzód, rozwijał się, otwierał na zmiany, zapraszał turystów i realizował potrzeby społeczeństwa. Trzeba było w końcu dać ludziom godne mieszkania, zaopatrzyć ich w rozmaite artykuły i po ludzku dowieźć, a to – uznano – było ważniejsze i pożyteczniejsze niż bezsensowne babranie się w przeszłości i rozdrapywanie starych ran. Wydawało się, że wszyscy to rozumieją i tylko czasem, naprawdę rzadko, przytrafiała się stara kobieta w czerni, która regularnie i z uporem forsowała energochłonne barierki, żeby przyczepić plastikowe kwiaty na poboczu szosy krajowej CL-501, powtarzając, że tam, pod tym asfaltem leży jej mamusia, Faustina López, rozstrzelana 21 września 1936 roku w Pedro Bernardo, niedaleko Ávili, kiedy ona sama miała zaledwie sześć lat. Było to – z całą pewnością – nieodpowiedzialne i stwarzało zagrożenie na drodze, którą podążał kraj.

Pośrodku mapy błyszczy pojedyncza gwiazdka, niebieska. Oznacza Dolinę Poległych. Dolina to wielkie mauzoleum w górach na północny zachód od Madrytu. Wzniesiono ją na rozkaz generała Francisco Franco. On sam spoczął w niej w 1975 roku. Wcześniej pochowano tam kilkadziesiąt tysięcy zmarłych w czasie wojny: cywilów i żołnierzy z obu stron konfliktu. Ciała wielu z nich przeniesiono bez wiedzy i zgody rodzin. Mogiły zamordowanych republikanów, z których szczątki zabrano do Doliny Poległych, oznaczone są na ministerialnej mapie kolorem żółtym. Hiszpańska prawica uważa Dolinę za najpiękniejszy pomnik pojednania na świecie. Lewica nazywa ją największą masową mogiłą w kraju.

Są jeszcze kropki zielone. Tym kolorem oznaczono anonimowe mogiły, które wciąż, po przeszło osiemdziesięciu latach od wybuchu wojny domowej, nie zostały ekshumowane. Ciała leżą w nich do dziś.

Poprosiłam ministerstwo, żeby policzyło dla mnie wszystkie kropki: czerwone, białe, żółte i zielone.

– To niemożliwe – odparli. – Ta informacja tylko wprowadziłaby czytelników w błąd. Mapa od dawna jest nieaktualna. Pracujemy nad uściśleniem jej, ale to potrwa, trudno powiedzieć, jak długo.

Mogił jest po prostu znacznie więcej niż kropek. Nikt tak naprawdę nie wie ile.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.