Geert Mak

Śladami Steinbecka

W poszukiwaniu Ameryki

fragment

Jeśli istnieje jakieś państwo, w którym ludzie wciąż od nowa piszą i zastanawiają się nad własną tożsamością i rolą swego kraju w świecie, to jest nim właśnie Ameryka. Co mógłbym do tego dodać?

Z drugiej strony, wyznam szczerze, Ameryka była zawsze moją skrytą miłością, od dziesięcioleci. Podobnie jak inni Europejczycy, miałem skomplikowane relacje z naszymi kuzynami zza oceanu i potężnym, kiedyś tak bogatym, „wujkiem Donaldem”. Ten kraj jest niewyczerpanym źródłem opowieści i pomysłów, a wszystko jest zawsze trochę inne, niżby się mogło wydawać. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przejechałem Amerykę wzdłuż i wszerz, wlokłem się pociągiem ze wschodu na zachód i z powrotem, pisałem reportaże o wyborach i wojnach narkotykowych, przeprowadziłem mnóstwo wywiadów i rozmów, zaprzyjaźniłem się z działaczami pokojowymi, nauczycielami szkolnymi i szefami policji, zgłębiłem tajemnice festiwali rodeo i kongresów Pen Clubu, a na koniec zawsze lądowałem przy kuchennym stole mojej amerykańskiej mamy – bo Amerykanie

Nigdy przedtem nie byłem w Stanach Zjednoczonych. Wraz z dwoma przyjaciółmi zarezerwowałem tani i absurdalnie długi lot, w samolocie wypiliśmy za dużo cuba libre, bo ta żartobliwa nazwa bardzo nam się spodobała, i po prawie dwudziestu godzinach lotu dotarliśmy do domu jakiegoś przyjaciela przyjaciela w Berkeley. Nie mieli tam dosyć miejsca do spania, więc po paru telefonach zaprowadzono mnie do domu innych przyjaciół przyjaciół, jak to było w zwyczaju w tamtych czasach. Wepchnęli mnie po wąskich schodach na górę, gdzie wykończony padłem i spałem prawie całą dobę.

Pierwsze wrażenie, jakie sobie przypominam z tamtego poranka, to światło. Dla nas, mieszkańców zawsze trochę przymglonej Holandii, niezwykłe, krystalicznie przejrzyste światło Kalifornii jest prawdziwym cudem. Nie mogłem się napatrzeć. I ten typowy zapach amerykańskiego domu z drewna pomieszany z wonią tysięcy książek poustawianych wszędzie, gdzie się dało, w pokojach i na strychu, i przebijający przez niego smaczny zapach porządnie przyrządzonej jajecznicy, słynnych scrambled eggs Edith. Poczułem się jak w domu. To poczucie szczęścia powracało za każdym razem, kiedy się tam zjawiałem: światło, zapachy i ciepło.

Wyskoczyłem z łóżka, ubrałem się i zszedłem do kuchni. Zaczęliśmy rozmawiać, dyskutować, śmiać się – Edith, Lou i ja. Była siódma rano, nagle zrobiła się pierwsza po południu – tak zaczęła się nasza serdeczna przyjaźń.

Lou zmarł w połowie lat osiemdziesiątych, Edith stała się stateczną starszą damą. Miała kłopoty z chodzeniem, ale nadal pracowała w małej bibliotece dla miłośników „teologii” marksizmu. Któregoś niedzielnego popołudnia przeglądaliśmy stare fotografie wydobyte spod łóżka, w którym spędzała teraz dużo czasu. Nie wierzyłem własnym oczom. „Jeepers Creepers! Where’d ya get those ­peepers? Jeepers Creepers! Where’d you get those eyes?” Piosenka z czasów młodości Edith – wtedy spotkała Lou w Nowym Jorku, w jeden z tych letnich wieczorów 1945 roku, kiedy wszyscy tańczyli na Times Square. Piękna żydowska dziewczyna z ciętym dowcipem, potrafiąca śmiać się jak nikt inny.

W wieku szesnastu lat chciała zostać gwiazdą filmową, z takimi oczami mogło jej się udać. Pewnego wieczoru odwiedził ich wujek, znany mafioso, dla nich po prostu członek rodziny.

 –      Kim chcesz zostać? – zapytał.

 –      Chcę jechać do Hollywood – odparła Edith zdecydowanym głosem.

 –      Okay, masz tutaj tysiąc dolarów na początek, ale musisz wyjechać natychmiast – powiedział wujek, odliczył banknoty i położył je na stole.

W pokoju zapadła cisza. Edith nie wahała się ani sekundy, zgarnęła pieniądze i pędem zbiegła ze schodów na ulicę. Chwilę potem ojciec z braćmi musieli ją siłą zabrać do domu z przystanku autobusowego, trzymała się go rękami i nogami, krzycząc ze złości.

Sześćdziesiąt lat później oglądaliśmy razem program rozrywkowy w telewizji. Edith naprawdę wyjechała do Kalifornii, założyła niewielki antykwariat, który prowadziła razem z Lou. Wychowała dwóch synów, miała silnie lewicowe poglądy – ostro sprzeczaliśmy się na temat Związku Radzieckiego – ale nadal kochała telewizyjne glamour shows (widowiska pełne przepychu). Ta moja druga mama była na wskroś Amerykanką, wierzyła w amerykańskie ideały, w American dream (amerykański sen) i właśnie dlatego była tak niezmiernie krytyczna wobec swojego kraju. Edith zmarła w 2007 roku w wieku osiemdziesięciu sześciu lat.

Może to jej śmierć sprowokowała mnie do przemyślenia projektu Steinbecka po raz drugi. Czemu miałbym nie spróbować? Przeczytałem Podróże z Charleyem jeszcze raz, zwracając teraz uwagę na praktyczne szczegóły. Plan wyprawy Steinbecka był świetny, trasę można przejechać i teraz. Poza tym cóż mogło być lepszego od powtórzenia tej podróży pięćdziesiąt lat później, jesienią 2010 roku, z Johnem i Charleyem obok mnie, w moich myślach, i tym samym pytaniem co wtedy: co zmieniło się przez te dziesięciolecia w tym kraju potworze?

Ta bliska, a jednocześnie tak obca Ameryka miała dla nas, Europejczyków, decydujące znaczenie. Ale co właściwie o niej wiemy? Czego nie wiemy? Co jest prawdą, co nieprawdą, a co mitem? Co stanie się z Ameryką teraz, kiedy minął XX wiek, wiek jej sławy i chwały? Jak wkracza w XXI wiek? Czy Amerykanie nadal wskazują nam drogę w przyszłość?

Zdecydowałem, że pojadę. Bez wielkich pretensji, z szeroko otwartymi oczami i pustą głową, tylko dla siebie. Wiatraki czy nie, nie dbam o to.

John Steinbeck miał wiele powodów, żeby wyruszyć na badanie Ameryki w 1960 roku. Jego stara ojczyzna zmieniała się w niewyobrażalnym tempie, błyskawicznie znikała w oczach.

Rok wcześniej, 24 lipca 1959 roku, w Moskwie podczas wystawy American National Exhibition miała miejsce historyczna konfrontacja, nieoczekiwany pojedynek polityczny między republikańskim wiceprezydentem USA Richardem Nixonem a premierem ZSRR Nikitą Chruszczowem. Jeszcze raz zademonstrowana została potęga American Century. Scena była prawie surrealistyczna, debata między komunizmem a błyskotliwą Ameryką lat pięćdziesiątych, dwiema wielkimi ideologiami określającymi ówczesny świat, wszystko przy kuchennym stole.

Zwiedzający oglądali z zachwytem prezentowane luksusy, sowiecka prasa pisała z pogardą, że to Tadż Mahal – takie mieszkanie jest tak typowe dla przeciętnego Amerykanina jak Tadż Mahal dla przeciętnego Hindusa. „Nie – odpowiedział Nixon. – Przy miesięcznej racie kredytu wynoszącej sto dolarów może sobie na nie swobodnie pozwolić robotnik z huty”. Chruszczow blefował: „Wy potrzebujecie dolarów, żeby dostać taki dom, u nas wystarczy się urodzić w tym kraju”.

Stali naprzeciwko siebie, ukraiński chłop, któremu udało się zrobić karierę, i syn kalifornijskiego właściciela sieci stacji benzynowych. Nixon wymachiwał palcem, podsumowując sukcesy Ameryki lat pięćdziesiątych: 44 miliony rodzin amerykańskich posiada 56 milionów samochodów, 50 milionów telewizorów, 143 miliony odbiorników radiowych i tak dalej. „Te liczby pokazują, że jeśli chodzi o dystrybucję bogactwa, Stany Zjednoczone, największe państwo kapitalistyczne na świecie, są najbliżej ideału dobrobytu dla wszystkich obywateli w bezklasowym społeczeństwie”. Następnie wepchnął Chruszczowowi butelkę pepsi-coli w rękę i przywódca ZSRR tak został uwieczniony na fotografii – definitywne zwycięstwo pepsi i Ameryki.

Oczywiście ten dobrobyt sam do Ameryki nie przyszedł. W pierwszych latach powojennych nastrój nie był triumfalny, oprócz radości panowało uczucie pokory. Wydarzenia wojenne były tak przejmujące i dominujące, dotknęły lub rozbiły tak wiele rodzin, że codzienne kłopoty wydawały się niczym w obliczu niszczycielskiej siły światowego konfliktu.

„Kto dzisiaj spogląda wstecz, na rok 1945, patrzy na zupełnie inną epokę kulturową, leżącą po drugiej stronie swego rodzaju granicy narcyzmu. Pokora, poczucie, że ludzie właściwie niczym się od siebie nie różnią, była poważną częścią tamtej kultury” – notował konserwatywny felietonista David Brooks ponad sześćdziesiąt lat później. To poczucie skromności trwało w Europie przez całe lata pięćdziesiąte, w Ameryce szybko zniknęło.

Dorośli Amerykanie, jeżdżący w latach pięćdziesiątych swoimi błękitnymi chevroletami, przeżyli Wielki Kryzys, podczas którego ich rodziny żyły często na granicy głodu, co określiło ich stosunek do życia. Nawet w swingujących latach dwudziestych ponad 40 procent mieszkańców miast żyło w biedzie.

Przypominam sobie, jak Lou opowiadał o swojej młodości w latach dwudziestych. Pochodził z wielodzietnej rodziny żydowskiej z Lower East Side w Nowym Jorku. Całe życie źle słyszał z powodu przebytej w dzieciństwie żółtej gorączki, utykał też na nogę. Jego ojciec był hazardzistą. Lou pamiętał głód. Kiedyś posłano go po chleb na święto Jom Kippur, po kryjomu odłamał kawałek i pomyślał: niemożliwe, żeby istniał Bóg skazujący dziecko na taki głód, żaden Bóg nie zabije piorunem dziecka za mały kawałek chleba.

Najwięksi idole lat pięćdziesiątych wiedzieli, co to znaczy żyć na granicy – od prezydenta Eisenhowera po Elvisa Presleya. Dwight Eisenhower dorastał w Abilene, odizolowanym miasteczku na Środkowym Zachodzie, które nie miało nawet brukowanych ulic ani chodników, a po deszczu główna ulica zamieniała się w błotnistą kałużę. Ojciec zamiatał stacje kolejowe, zbankrutował w czasie kryzysu rolnego. W domu nie było grosza oszczędności, wszyscy ciężko pracowali i starali się żywić przede wszystkim plonami z własnego ogródka.

Elvis Presley przyszedł na świat w skromnym domu zbudowanym przez jego ojca w najbiedniejszej części znanego z uprawy bawełny stanu Missisipi. Ojciec siedział w więzieniu za sfałszowany czek, w końcu zrozpaczona rodzina wyjechała do Memphis. ­Elvis: „We were broke, man, broke” (Byliśmy bez grosza, człowieku, bez grosza). Ojciec wiceprezydenta Richarda Nixona zbankrutował, a później prowadził stację benzynową i mały sklepik, w którym cała rodzina miała zajęcie. Żona Nixona, Pat, wychowała się w górniczym domku w Nevadzie.

Sam John Steinbeck, pochodzący z porządnej rodziny mieszczańskiej, prawie nic nie zarabiał w latach, kiedy mieszkał z Edem Rickettsem w Monterey. „W naszym gronie nikt nie zazdrościł bogaczom. Nie znaliśmy żadnych bogatych ludzi. Myśleliśmy, że wszyscy żyją tak jak my, o ile w ogóle o tym myśleliśmy”.

Do skromności pasował ideał równości. Większość Amerykanów pierwszej połowy XX wieku uważała się za członków mniej więcej jednolitej klasy średniej. „Bogaty pali takie same papierosy jak biedny, goli się taką samą maszynką, używa takiego samego tele­fonu, odkurzacza, radia i telewizora” – pisano z zadowoleniem w „Harper’s Magazine” jeszcze w 1947 roku. Do tego ideału należało też pewne poczucie względności – nie trzeba było „być zawsze najlepszym” albo „stać na czele”. Steinbeck tak pisał do jednego z przyjaciół: „W czasie ostatniej wojny, kiedy nacierające łodzie przepełnione przerażonymi mężczyznami zbliżały się do wybrzeża, sierżanci i oficerowie nie krzyczeli do żołnierzy: »Naprzód! Do boju, po sławę i nieśmiertelność!«. Nie, oni krzyczeli: »Naprzód, do wody! Chyba że chcecie żyć wiecznie«”.

Powoli w obrębie tej jednolitej klasy średniej zaczęły się rysować podziały. Nowe modele samochodów szeregowano według statusu społecznego: dla tych na początku drogi do sukcesu chevrolety, potem pontiaki, oldsmobile i buicki, a dla naprawdę bogatych cadillaki. I nie tylko to, kupowanie i konsumowanie stawało się coraz częściej normą społeczną. Należało jeździć nowym pontiakiem, bo kto w 1959 roku miał model z 1956, był ciamajdą. Nowy samochód był nagrodą za lata oszczędzania i ciężkiej pracy, reklamy cadillaca krzyczały: „Oto człowiek, który zdobył prawo do zasiadania za takim kółkiem”.

Większość rodzin stopniowo porzucała tradycyjną purytańską skromność. Historyk William Leach opisuje rozwój „kultury pożądania, która myli dobre życie z posiadaniem dóbr”. A w 1954 roku jego kolega David M. Potter narzekał, że współczesne społeczeństwo oczekuje od obywatela „konsumpcji pewnej ilości dóbr – czy to samochodów, czy whisky, czy telewizorów – służących utrzymaniu odpowiedniego poziomu życia i postrzega go jako »dobrego obywatela«, jeśli stosuje się do tej zasady, a podśmiewa się z rozważnego, oszczędnego, trwożnego zaciskania pasa, które było szanowane przez poprzednie pokolenie”. Innym symptomem rozłamu między starym społeczeństwem przetrwania a społeczeństwem konsumpcyjnym był stosunek do zaciągania długów. Dawniej pożyczki uważano za kłopot, nawet wstyd, teraz stały się czymś zupełnie normalnym, zachęcano do kredytów.

Muszę ostrożnie używać słowa „przełom”. W pewnym sensie można bowiem mówić o kontynuacji. Już w latach dwudziestych zaczęła się kształtować w Ameryce kultura luksusu. W 1928 roku kandydat na prezydenta Herbert Hoover prowadził kampanię pod hasłem: „Dwa samochody w każdym garażu”. Tuż przed załamaniem giełdy oświadczył nawet, że ówczesna Ameryka „jest bliższa ostatecznego zwycięstwa nad biedą niż jakikolwiek kraj kiedykolwiek w historii”. Po dwudziestu latach ta mentalność pojawiła się znowu.

Teraz chodziło o więcej. Większość Amerykanów, starych i młodych, przyjęła zupełnie nowy sposób myślenia. Po wielu latach kłopotów, niebezpieczeństw i biedy cieszyli się w całej pełni dobrobytem i pozorami szczęścia. To była nagroda za lata wyrzeczeń, spełnienie marzeń o Ameryce, na które pracowały poprzednie pokolenia. Odtąd życie tak właśnie miało wyglądać.

W tych samych latach pojawił się w Ameryce inny fenomen, który miał głęboki wpływ na przemiany społeczne. Robert Kennedy oświadczył kiedyś, że amerykańskie dziecko ma w życiu trzy wzorce: dom, szkołę i Kościół. W latach pięćdziesiątych doszedł do tego czwarty: telewizor.

W 1941 roku prawie nikt w Sag Harbor nie patrzył w ekran. Jednak kilka osób podskoczyło z radości, kiedy 1 lipca nowojorska stacja telewizyjna WNBT przerwała normalny program i przez sześćdziesiąt sekund pokazywała tykający spokojnie zegar – zegarek Bulova! Z ich własnej fabryki w Sag Harbor! Po minucie obraz zniknął. To było wszystko. Pierwsza reklama telewizyjna na świecie.

W 1947 roku w całym kraju było 44 tysiące telewizorów. Programy nadawane były tylko lokalnie. Opracowywano nowe technologie nadawania, pierwsze sieci krajowe i wszystko nabrało tempa. W kampanii z 1952 roku Eisenhower w minutowych spotach wyborczych prezentował swoje stanowisko wobec kontrkandydata Adlaia Stevensona – po raz pierwszy telewizję wykorzystano do reklamy politycznej. Te niegodne praktyki oceniono bardzo krytycznie: sprzedawać prezydenturę jak płatki owsiane!

Wygrał Eisenhower. Stevenson, lider demokratów prowadzący bez powodzenia kampanię przeciwko Eisenhowerowi zarówno w 1952, jak i w 1956 roku, był jednak bardzo ceniony w kręgach swoich zwolenników intelektualistów właśnie dlatego, że nie poddawał się nowoczesnej technice. Steinbeck był jego wiernym przyjacielem, pisał nawet dla niego przemówienia. On i jego duchowi krewni uważali kampanię z 1952 roku za ostatni turniej rycerski, pokaz staroświeckiej elokwencji, chociaż nowe maniery polityczne rzucały już cień na tę kampanię..

W 1953 roku telewizja wyprzedziła radio: Amerykanie mieli więcej telewizorów niż odbiorników radiowych. Jeden odcinek The Ed Sullivan Show przyciągał przed ekrany ponad 50 milionów widzów. Opery mydlane, wyświetlane każdego dnia rozwlekłe seriale o dramatach rodzinnych, ze względu na oglądające je gospodynie domowe przerywane reklamami mydła i proszku do prania, coraz częściej stawały się tematem codziennych rozmów. David Halberstam opisuje zafascynowanie młodego widza (jego samego oczywiście), kiedy w jednym z seriali dziecko za karę zostaje wysłane „na górę”. W tamtym czasie mógł jedynie marzyć o domu posiadającym „górę”, nie mówiąc już o pokoju tylko dla siebie. Ale właśnie taki był przekaz wszystkich produkcji tego typu – jutro też będziesz mógł tak żyć.

Masowe oglądanie telewizji miało również mniej pożyteczny wpływ na amerykańskie społeczeństwo. Wykresy z tego okresu pokazują wyraźny spadek w wielu dziedzinach: Amerykanie czytają mniej książek, mają mniej czasu na pracę jako wolontariusze, tyją, spędzają więcej czasu w domu. Dom i najbliższa rodzina stają się punktem centralnym życia, sprawy publiczne schodzą na drugi plan.

Na przedmieściach budowano nowe domy z ogrodami, basenami i innymi udogodnieniami zlokalizowanymi na tyłach posiadłości, od przodu zostały tylko garaże. Mieszkańcy odwrócili się od ulicy. Reklama i polityka zwracały się bezpośrednio do rodziny w domu, a nie do tłumu na ulicy. Statystyki są wymowne: Amerykanie coraz rzadziej chodzili do kina i teatru, coraz rzadziej uczestniczyli w zebraniach i innych zgromadzeniach, spędzali mniej czasu na zawodach sportowych, mniej przesiadywali w kawiarniach, mieli coraz słabsze kontakty z sąsiadami. Pogrzeby, ceremonie skupiające dotąd całą wieś, wszystkich sąsiadów, stawały się stopniowo sprawami prywatnymi.

John Ward z Sag Harbor opowiadał, że zawsze obchodził z Johnem Steinbeckiem Dzień Niepodległości, razem odpalali tradycyjne fajerwerki:

 –      John je uwielbiał, jak tylko słyszał gdzieś wybuchy, zaraz tam leciał.

Ale nawet 4 lipca, od wieków ludowe święto z paradami, flagami i fajerwerkami, w latach pięćdziesiątych powoli się „prywatyzowało”. Wolny dzień wykorzystywano coraz częściej na rodzinne wycieczki, pikniki i grille. Nada Barry, wdowa po Bobie Barrym, przyjechała kiedyś do Sag Harbor przeprowadzić badania socjologiczne. Według jej obserwacji już pod koniec lat pięćdziesiątych zniknęła z miasta typowo amerykańska porch culture (kultura werandowa) – rodzinne wieczorne spotkania na pogaduszkach na obszernej werandzie przed domem i pogawędki z każdym przechodniem.

Historia powojennej Ameryki to próba dopasowania się do zupełnie nowego sposobu współżycia społecznego. Podstawowe wartości ówczesnej kultury zostały w ciągu dziesięciu laty wywrócone do góry nogami. Amerykanie przeszli od kultury, w której musieli stawiać czoła niedostatkom, z przynależnymi jej rygorami i sztywnością, do kultury, w której najważniejsza była przyjemność, coraz więcej przyjemności z rosnącego dobrobytu.

Ta cicha rewolucja społeczna, radykalne zmiany w priorytetach, zanikanie tradycyjnych wartości amerykańskich, takich jak oszczędność, skromność i solidarność, martwiła wielu obywateli. Wyczuwali, że ciągłe świętowanie nowych pralek, różowych ­buicków i haleczek w świeżych kolorach oznacza drastyczny przełom kulturowy. Przezwyciężenie biedy na świecie było ważnym historycznym osiągnięciem, ale zdawali sobie sprawę, że dostatek przyniesie nowe problemy, takiego rodzaju i zasięgu, jakiego nie mogli sobie jeszcze wyobrazić.

To klasyczna historia zmieniających się pokoleń: pierwsze pokolenie wyzwala się z biedy, drugie zdobywa bogactwo, trzecie jest rozpieszczone i popada w kłopoty. W tym przypadku chodziło o coś więcej: o fundamenty społeczne. W kulturze przetrwania człowiek nie ma wielkiego wyboru. Teraz było coraz więcej opcji. Dlatego wszystkie normy i wartości, które miały swoje korzenie w „świecie konieczności”, stawały pod znakiem zapytania.

W latach pięćdziesiątych amerykańskie społeczeństwo zaczęło się burzyć na wszystkie sposoby: czarni obywatele chcieli równości; studenci i artyści eksperymentowali w poszukiwaniu alternatywy dla społeczeństwa konsumpcyjnego; konserwatyści robili to samo, trzymając się kurczowo zasad religijnych i tradycji; kobiety miały dosyć odgrywania roli lalek w domkach na przedmieściach.

John Steinbeck pisał w książce America and Americans: „To, co się z nami stało, wydarzyło się szybko i bezszelestnie: nadeszło ze wszystkich stron i było tym bardziej niebezpieczne, że udawało, iż jest czymś dobrym. Czas wolny, przedtem przywilej bogów, przyszedł do nas, zanim wiedzieliśmy, co z nim począć, a całe dobro, które zaskakuje nas bez przygotowania, to jedna wielka katastrofa. Mamy wszystko, ale nie mieliśmy czasu, żeby znaleźć sposób na przemyślenie tych nowych spraw. Zmagamy się z życiem obecnym, ale też ze zwyczajami nabytymi w wyniku wielu doświadczeń w dalekiej przeszłości”.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.