Śladami Steinbecka

W poszukiwaniu Ameryki

1
Nikt nie potrafi powiedzieć, kiedy dokładnie zaczęło się wielkie
świętowanie. Niektórzy twierdzą, że zaraz po wojnie, tuż po
zwycięstwie nad Japonią, 14 sierpnia 1945 roku, kiedy wszyscy
tańczyli na ulicach, a niemiecki emigrant Alfred Eisenstaedt
z magazynu „Life” pstryknął na Times Square zdjęcie swojego
życia – marynarza, który z szalonej radości wyciska całusa na
ustach pielęgniarki.
To były miesiące, kiedy żołnierze wracali z różnych zakątków
świata, nagle wszyscy mieli kieszenie pełne pieniędzy, bo nawet
w Ameryce luksus był przez lata niedostępny i racjonowany. Teraz
można było kupić pralkę, radio, najnowszego chevroleta. General
Electric zalał kraj luksusowymi wynalazkami: robotami kuchennymi,
opiekaczami do chleba, elektrycznymi froterkami, radiami
UKF, kocami elektrycznymi i tak dalej, i tak dalej. Zachwalał je
szczególny sprzedawca z telezakupów Ronald Reagan – popularny
aktor, który w ten sposób nauczył się przy okazji promować samego
siebie. Stare ideały zostały odwieszone na kołek, „selling out”
(wyprzedaż) stało się modnym pojęciem – pracy nie wybierało się
ze względu na zainteresowania, ale na dobre zarobki. To były lata,
w których Angielka Vera Lynn chwyciła Amerykanów za serce słowami
piosenki: „A kiss won’t mean »Goodbye« but »Hello to love«” (Pocałunek
nie będzie oznaczał „żegnaj”, ale „witaj miłości”). Tak, od
tego się zaczęło, od pocałunku na Times Square.
Inni mówią, że początek był mniej romantyczny. Zaczęło się wtedy,
kiedy znowu trzeba było podjąć zwyczajne życie. Mówili mi: „Zacznij
tę historię od genialnego wynalazku Levittów. To oni pchnęli
wszystko do przodu!”.
Bill Levitt wraz z bratem Alfredem i ojcem Abrahamem byli pionierami
masowej budowy prefabrykowanych domów. Znaczenie
ich wynalazku można porównać do wymyślenia taśmy produkcyjnej
przez Henry’ego Forda w 1913 roku. Przemyślana konstrukcja
i niezwykle mądre planowanie zapewniały zbudowanie prostego,
ale solidnego domu za 8 tysięcy dolarów. Model podstawowy
przewidywał dwie sypialnie i strych, idealny dom dla młodej rodziny.
Ford Model T pośród domów. Dom posiadał sporo luksusów:
salon miał kominek oraz wbudowany odbiornik telewizyjny,
kuchnia była wyposażona w lodówkę, kuchenkę i pralkę Bendix.
Za dodatkowe 250 dolarów można było otrzymać samochód. Kto
wtedy kupił taki dom, był przygotowany na przyszłość.
W 1946 roku Levittowie budują pierwsze domy na olbrzymim
polu ziemniaków w Hempstead, dwadzieścia mil od Manhattanu.
W ciągu dwóch lat powstaje tam całe miasto. W 1948 roku co tydzień
stawiają tu 180 domów; w 1951 roku na dawnym kartoflisku
mieszka już 82 tysiące ludzi w 17 tysiącach budynków. Do nowiutkiego
Levittown próbowano zwabić zwłaszcza zwolnionych
z armii żołnierzy z pokaźnym zapasem gotówki, jaką dostali na
odchodne. Reklamy nie kłamały, warunki spłaty kredytów były
bardzo korzystne. „Wujek Sam i największa firma budowlana
na świecie stwarzają ci możliwość zamieszkania w atrakcyjnym
domu, w pięknym otoczeniu, bez wydawania fortuny. „All yours
for $58. You are a lucky fellow, Mr. Veteran” (Wszystko jest twoje za
jedyne 58 dolarów. Jesteś szczęściarzem, panie Weteran). Domy
szły jak ciepłe bułeczki.
To nie były tylko budynki, w tym dziwnym świecie na pograniczu
wsi i miasta powstawały społeczności mężczyzn i kobiet
wspólnie odkrywające radości pokoju. „Wzdłuż stu mil wijących
się ulic Levittown przed prawie każdym domem stoi rowerek dziecięcy
albo wózek”. „Między godziną dwunastą a czternastą życie
w Levittown zamiera. Czas na popołudniową drzemkę”.
Levittown było początkiem eksplozji suburbs – słowo to oznacza
nie tylko „przedmieście” czy „dzielnicę peryferyjną”, ale całą kulturę,
właściwą sobie formę mieszkania i współżycia. Suburb było dla
żołnierzy zwolnionych z armii początkiem nowoczesnego życia,
„time for things like wedding rings” (czasu na ślubne obrączki), bezpieczną
przygodą łączącą wszystkich nowo przybyłych. Nowe rodziny
nie bały się zaciągać długów, chętnie kupowały, bo prawie nic nie
posiadały. To były dzieci biednych emigrantów z Irlandii i Włoch,
Żydów oraz wszystkich innych ludzi przekonanych, że teraz nadszedł
czas, aby ich marzenia o przyszłości stały się rzeczywistością.
W Levittown i podobnych mu miastach tkwił zalążek ruchu społecznego,
który wywróci do góry nogami tradycyjny porządek
Ameryki. Początek wyprowadzki do suburbs oznaczał koniec miasta
i wsi w starym znaczeniu.
I jeszcze inny początek. Kiedyś jakiś starszy Amerykanin powiedział
mi: samochody. Dla niego wszystko zaczęło się od samochodów.
A właściwie – od kolorów samochodów. Według niego była
to jesień 1954 roku. Nagle przed salonami samochodowymi lokalnych
sprzedawców pojawiły się tłumy ludzi. Działo się coś dziwnego:
modele co roku były inne, ale wszystkie solidne i kanciaste,
najczęściej czarne lub ciemnozielone. I oto pojawiła się cała nowa
generacja błyszczących samochodów o obszernym wnętrzu, miękkim
jak nigdy dotąd.
Przejrzałem reklamy z tego roku. Ziemiste kolory z poprzednich
lat zastąpiono różowymi i błękitnymi pastelami: Chevrolet Bel Air
i Pontiac Star Chief, z silnikami Strato-Streak V8, dostępne w kolorach
„kremowożółtym” i „kruczoczarnym”. Nowe modele miały
zaokrąglone, panoramiczne przednie szyby, a cadillaki dziwne,
przypominające ogon myśliwca, skrzydła z tyłu. Sprzedaż szybko
rosła, tylko w latach 1954–1955 o 37 procent. Styl i forma stały się
ważniejsze niż technika i trwałość.
Samochody dawały poczucie, że naprawdę nadeszły nowe czasy.
W tym dziesięcioleciu mentalność i nastrój społeczeństwa amerykańskiego
gwałtownie się zmieniły – ze społeczeństwa przetrwania
w społeczeństwo konsumpcyjne, ze świata ludzi zaharowanych
w świat ludzi cieszących się życiem.
Wnętrza wypełniały jeszcze przedmioty z lat trzydziestych
i czterdziestych, ale pośród ciemnobrązowych mebli i szydełkowych
serwetek powstawał inny styl życia, ze wszystkimi
elementami dawnej skromności, a jednocześnie z pewnego rodzaju
wesołym zdziwieniem: „W jakiej to krainie baśni wylądowaliśmy
teraz?”. Taki panował powszechnie nastrój.
Nadeszły lata baby boomu. Statystyczna liczba urodzeń podniosła
się prawie o połowę i pozostawała wysoka do końca lat pięćdziesiątych.
W roku 1957, roku najwyższej liczby urodzeń, na każde
tysiąc kobiet aż 123 urodziły dziecko – niewiarygodny procent
w historii Ameryki. I wszystkie te dzieci wyrastały w dobrobycie
o wiele większym od tego, jakiego zaznali ich rodzice. „Nigdy nie
było cudowniejszego kraju od Ameryki. Siedzi okrakiem na świecie,
jak kolos; nigdy wcześniej w historii świata nie było potęgi
o tak dużym i wszechogarniającym wpływie na inne państwa.
Połowa bogactwa świata, ponad połowa światowej produkcji
i prawie dwie trzecie wszystkich maszyn na świecie są w rękach
Ameryki. Reszta świata znajduje się w cieniu przemysłu amerykańskiego”
– pisał brytyjski historyk Robert Payne, odwiedziwszy
USA w 1949 roku. To był wiek Ameryki – The American Century –
i tak miało zostać.
Kilka liczb, które mówią same za siebie. Na początku XX wieku
średnia życia białych Amerykanów wynosiła pięćdziesiąt lat,
czarnych około trzydziestu pięciu. Amerykanie wydawali dwa
razy więcej pieniędzy na pogrzeby niż na lekarstwa, pięćdziesiąt
lat później było odwrotnie. Średnia życia wynosiła teraz około siedemdziesięciu
lat, również dla czarnych Amerykanów.
Dochód narodowy wzrósł w latach pięćdziesiątych o prawie
jedną trzecią. W 1956 roku tygodniowy dochód amerykańskiego
nastolatka wynosił 10 dolarów i 55 centów. Kwota większa niż
pozostająca do dyspozycji przeciętnej rodziny w 1940 roku. Klasa
średnia – czyli ta część społeczeństwa, która może sobie pozwolić
na niepotrzebne wydatki – obejmowała prawie połowę gospodarstw
domowych Ameryki.
Na pozór życie było pobożne i przyzwoite. Ponad 60 procent
rodzin amerykańskich posiadało własny dom – nigdy wcześniej
tak nie było. Liczba rozwodów była zadziwiająco niska,
w 1958 roku 8,9 na tysiąc małżeństw. Sondaże Gallupa pokazują, że
w 1940 roku jedna trzecia Amerykanów chodziła co tydzień do
kościoła, w 1955 roku ta liczba wzrosła do mniej więcej 50 procent.
W 1957 roku na pytanie o zadowolenie z życia ponad połowa ankietowanych
odpowiedziała „very happy” (szczęśliwy). Nigdy dotąd
nie zanotowano tak wysokiego wyniku i nigdy potem nie będzie
on już tak wysoki.
Kto chce się zanurzyć w atmosferze Ameryki tamtych lat, może
obejrzeć na YouTube filmik rodzinny Disneyland Dream, nakręcony
w 1956 roku przez zapalonego filmowca amatora Robbinsa Barstowa.
Barstow rok po roku utrwalał na taśmie przygody i przeżycia
swojej rodziny, robił to tak ładnie i oryginalnie, że jego filmy stały
się z czasem klasykami.
W filmie tym cała rodzina – mama, tata i trójka dzieci w wieku od
lat czterech do jedenastu – bierze udział w konkursie firmy produkującej
taśmę klejącą Scotch. Nagrodą jest wycieczka – samolotem
(!) – do Anaheim w Kalifornii do właśnie otwartego Disneylandu.
I rzeczywiście, najmłodszy syn Danny wygrywa konkurs mocnym
sloganem: „Lubię celuloidową taśmę klejącą Scotch, bo mogę nią
sklejać rzeczy, jak mi się coś rozedrze”.
Wielkie poruszenie, wszyscy sąsiedzi Barstowów zbiegają się
do ogródka, żeby pożegnać rodzinę. Potem jest ekscytująca, dziewięciogodzinna
podróż samolotem do Kalifornii, na pokładzie
samolotu TWA Super Constellation, mieszczącego aż sześćdziesięciu
czterech pasażerów. Następnie proste atrakcje wesołego miasteczka,
jakim był wtedy Disneyland. W hotelu Barstow informuje
z radością, że szykowny basen jest teraz dostępny i dla nich, minęły
czasy, kiedy takie luksusy stanowiły przywilej bogatych elit.
Rodzina rozwiązuje problem budżetu, nie jadając w restauracjach,
ale urządzając pikniki.
Nie widać ani śladu cynizmu lub wątpliwości, każda minuta filmu
to słońce, niewinność i niepohamowany entuzjazm. Barstow
przyznaje, że Walt Disney ma rację: Disneyland jest „the happiest
place on earth” (najszczęśliwszym miejscem na ziemi). Cała rodzina
jest „dozgonnie wdzięczna taśmie klejącej Scotch” za tak wspaniałe
wakacje.
Końcowy chorał tej cukierkowej kantaty o Ameryce: od tej pory
wszyscy jesteśmy jednakowi, każdy może odnieść sukces w tych
nowych czasach.
My, Europejczycy, słyszeliśmy te dźwięki z daleka. Dla nas, dzieci
prowincji, Ameryka była krainą marzeń prezentującą nowy styl
życia na luzie. Jego strzępy docierały czasem zza oceanu. Pamiętam,
jak wkrótce po upadku muru berlińskiego zatrzymałem się
u armeńskiej rodziny: dziewczynki z tej rodziny zbierały latami
puste buteleczki po perfumach Chanel i Lancôme – cała łazienka
była nimi zapełniona, z wnętrza flakoników unosił się jeszcze zapach
Zachodu.
W podobny sposób my, dzieci Europy lat pięćdziesiątych, przeżywaliśmy
Amerykę: poprzez samochodziki z miękkiego i twardego
plastiku – już samo koło zamachowe odznaczało się znakomitą
jakością; poprzez darmowe numery pisma „Donald Duck”, które
jesienią dostarczała poczta – losowano w nim nagrody: tysiąc
zegarków (przeliczając na dzisiejsze pieniądze to tysiąc iPadów).
I treść numeru: „Donald Duck nauczycielem”, kuzyni Donalda
mają odwagę rozgnieść lody na głowie zmęczonego wujka! Rozgnieść
lody, tak po prostu!
W którymś momencie z tej Ameryki zaczynają przychodzić
paczki zielono-białego proszku California, z którego pani domu
może wyczarować zupę. California powtarzamy szeptem, California.
W prowincjonalnym mieście, w którym dorastam, dźwigamy
z działki samodzielnie wyhodowaną kapustę, sałatę i ziemniaki. Mijamy
wtedy kilka nowych fabryczek na ulicy Marshalla – jej nazwa
pochodzi od nazwiska generała, który, jak rozumiem, sfinansował
te wszystkie przedsiębiorstwa – Ameryka! Za kieszonkowe kupujemy
płaskie paczki gumy do żucia, pięknie opakowane, ze zdjęciami
gwiazd filmowych w środku, kolekcjonujemy je. Wszystko
pachnie dziwnie i różano – Ameryka! Na krótkich falach odbieramy
trzeszczący trochę program armii amerykańskiej, lektor coś mówi,
a w tle słychać swingującą orkiestrę – Ameryka! W 1953 roku do
Holandii przyjeżdża Lionel Hampton, jego saksofonista gra, leżąc
na plecach, sam Hampton odchodzi od wibrafonu, żeby zagrać na
perkusji i zatańczyć do rytmu słów „Hey! Ba-Ba-Re-Bop”. Komentarz
gazety „De Gelderlander”: „Ogromna musi być pustka tych
serc, w tych murzyńskich jękach trudno doszukać się dążenia do
wyższych wartości”. Lecz niedoświadczona publiczność jest w siódmym
niebie – Ameryka!
(...)