Przecież ich nie zostawię

O żydowskich opiekunkach w czasie wojny

To był pomysł z gatunku tych oczywistych, tych, które pewnego dnia przychodzą do głowy i budzą zdziwienie: Dlaczego nie wcześniej? Dlaczego dopiero teraz pomyślałyśmy o tym, by przywołać pamięć o żydowskich kobietach, które w czasie wojny poświęciły się opiece nad osieroconymi lub chorymi dziećmi i tak często, nie próbując się ratować, były z nimi aż do końca? Może dlatego, że my także ich pracę brałyśmy za oczywistość? Że my także przywykłyśmy do nazywania bohaterstwem czynów wielkich i przeoczyłyśmy ich codzienność?

Lekarki, pielęgniarki, nauczycielki, wychowawczynie, zwykłe panie od prania i przytulania. Pracowały w szpitalach i ochronkach, w sanatoriach, szkołach i przedszkolach, w punktach dożywiania najmłodszych. W Warszawie, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Miedzeszynie. Były różne, jak to ludzie, i wcale nie święte. Na przykład kostyczne i zasadnicze, jak kapitanowie statków sterujące oddanymi pod ich opiekę placówkami i dziećmi. Do końca, mimo wojny, walczące o normalność, o regularne odprawy lekarskie i inne niezmienne reguły szpitalnego życia, o sztywne pielęgniarskie czepki i wykrochmalone fartuchy – jakby od tego zależało przeżycie. Bywały nielubiane, choć zazwyczaj darzono je szacunkiem. A inne znowuż ciepłe, matczyne, kochane. Niektóre na świeczniku, szefowe, a inne skryte w cieniu, pomocnice. Te pierwsze znamy z imienia i nazwiska, te drugie często tylko z imienia. Niektóre elegantki, inne noszące się surowo albo po męsku. Zawsze jednak, gdy trzeba, energiczne i skuteczne. Świetne organizatorki. I niemal wszystkie urodzone społecznice. Niezależnie, bundówki czy religijne. Bohaterki. Nie tylko tych tekstów, ale przede wszystkim tamtych czasów. Nie mniej potrzebne od działaczy podziemnych organizacji, żołnierzy, przywódców, dużo głębiej ukryte. Niektóre tak bardzo, że dziś trudno je wydobyć z warstw niepamięci.

Ich losy były różne, choć wszystkie w ramach wojennego schematu. Jedne wywieziono lub zabito wcześniej, inne później. Jedne postawiły na ratowanie dzieci za wszelką cenę, inne – na solidarność w śmierci. A na niektóre nałożono obowiązek najtrudniejszy – obowiązek wyboru tych, którzy żyć będą trochę dłużej. Miały rozdawać numerki życia. Miały być boginiami, decydować o życiu bądź śmierci (w istocie tylko o nieco dłuższym życiu, o nieco tylko bardziej oddalonej śmierci – ale skąd miały wtedy o tym wiedzieć). To był straszny „przywilej”. Więc jedna z tych kobiet o boskich prerogatywach dawała numerki uczennicom, które najlepiej odpowiedziały na pytanie o opiekę pielęgniarską po świeżym zawale serca, a druga, myśląc, że postępuje najrozsądniej, wybierała spośród współpracowników tych młodszych, wierząc, że mają największe szanse na przeżycie.

Niektóre wsiadły do bydlęcych wagonów, zginęły razem z dziećmi w Treblince, Sobiborze, Bełżcu. Inne przeżyły. Umierały po wojnie, zazwyczaj samotnie, często bezdzietnie, w biedzie i w zapomnieniu.

Nigdy się nie dowiemy, co nimi kierowało, gdy z pełnym poświęceniem walczyły o jedzenie dla głodnych dzieci i leki dla chorych, gdy w końcu, często mając swoje własne dzieci po aryjskiej stronie, szły z tymi oddanymi im pod opiekę na Umschlagplatz.

Zapytane, wzruszyłyby pewnie ramionami i powiedziały: „Przecież ich nie zostawię”.

Oddajemy w Państwa ręce książkę, w której osiem autorek napisało o kilkunastu z nich. Wśród bohaterek są kobiety lepiej i słabiej znane, są też takie, o których nie wiemy niemal niczego, znamy tylko imię, skrawek życia. Wybór, jakiego dokonały redaktorki, nie wyczerpuje oczywiście tematu. Chciałybyśmy, by nasza książka była tylko strażą przednią i by w ślad za nią powstały dalsze, poświęcone jeszcze innym spośród tych, o których nie wolno nam zapomnieć.